Հայ դիցաբանությունը չի անհետացել - Քուրմ մանուկ

Գրել է Լուսանցք

24-12-2010

Պատմության մութ ծալքերից՝ առանց գրաքննության – Հայ դիցաբանությունը չի՛ անհետացել Ինչու՞ Մաշտոցի կողմից գտնված հայոց գրերով վերստին գրի չառնվեց հայի առասպելաբանությունը Այն, որ հայը հնում հարուստ դիցաբանություն՝ տիեզերական բացարձակ զորությունների (Արարչի, Աստվածամոր ու Աստվածների) մասին հյուսված առասպելաբանություն է ունեցել, վկայում է դրանից Խորենացու օգնությամբ պահպանված մի փոքրիկ հատվածը՝ Վահագնի ծնունդը (ամբողջի մասին ճիշտ դատելու համար դրա մի մասն էլ է բավական): Եվ որ հայ ավանդական դիցաբանությունը սերնդե սերունդ փոխանցվել ու բա-նասացների (ծպտված քրմերի) կողմից այս կամ այն կերպ անընդհատ պատմվել է (301թ. հետո մեծամասամբ՝ ծպտված ձեւով...)՝ դա նույնպես իրո-ղություն է: Այն, որ մինչ 301թ.-ն, կամ գուցե դրանից հետո էլ, հայ դիցաբանությունը մինչմաշտոցյան հայոց գրերով գրի առնվել ու մեհենական մատյաններում պահպանվել է՝ այդ մասին էլ, բավարար հիմքեր ունենալով, կարելի է ենթադրել (այդ մատյանները, արդեն հաստատա-պես կարելի է ասել, եկեղեցու կողմից վերացվել են): Հարց է առաջանում՝ մի՞թե Մաշտոցի կամ Մաշտոցից հետո եկող ժամանակներում փորձեր չեն արվել Մաշտոցի կողմից գտնված (ու նորոգված) հա-յոց գրերով վերստին գրի առնել հայ դիցաբանությունը կամ այն այս կամ այլ կերպ արտահայտել (դիցուք՝ գրական ստեղծագործության մեջ որ-պես տեքստային կամ ենթատեքստային տարր): Դպրության աստված ունեցող ազգն ինչպե՜ս կարող էր նման փորձեր չանել: Ազգային ամեն ինչը հալածող եկեղեցին այդ փորձերի արդյունք տեքստերը, անտարակույս, վերացրել է: Բարեբախտաբար, հրո ճարակից փրկվել է մեկը՝ նարեկացիականը՝ հանձին նրա «Մատյան»-ի ու որոշ տաղերի: Մեր հանճարը իր ստեղծագործություններում, հատկապես «Մատյան»-ում, հայ դիցաբանությունը, ինքնին հասկանալի է՝‘քողարկված, պահել-պահպանել է. դրանք լեփ-լեցուն են հայ դիցաբանական դրվագումներով (շերտերով, վաղնջոց պատմվող ա-ռասպելների առանձին կտորներով, դրանց յուրովի մեկնաբանություններով...): Բայց Նարեկացին հայ դիցաբանությունը պահել-պահպանել է ոչ թե նույնությամբ, այլ՝ ելնելով միջնադարյան հայ եղերական հոգեւոր կյանքը հաղթահարելու խնդրականից՝ այն նորոգելով, մշակե-լով: Ավելին՝ նա ոչ միայն հայ հոգեւոր կյանքի առանցք հայ դիցաբանությունն է պահել-պահպանել ու հետագա սերունդներիս հասցրել, այլեւ իր «Մատյան»-ում հիշատակում է «Գրքի» մասին, որին հաճախ նա դիմում է իր կողմից արծարծվող հոգեւոր խորհուրդները ներկա-յացնելիս: Այդ «Գիրքը» ոչ մի կապ չունի եբրայական Բիբլիայի՝ քրիստոնեական սուրբ գրքի հետ (այդ մասին է խոսում Նարեկացու «Մատ-յան»-ում գրքից բերված հատվածների՝ եբրայականում եղած «համապատասխանների» հետ համեմատություն-բաղդատումը), եւ ենթադրելի է, դա ե-ղել է հայ հեթանոսական առասպելապատում սուրբ «Գիրք», որն, ավաղ, մեզ չի հասել (պարզ է, եկեղեցին չէր թողնի, որ հասներ): Ավելացնենք նաեւ, որ նարեկացիական դիցաբանության համար կենարար ազգային հոգեւոր հենք է եղել ոչ միայն հիշատակված «Գիրքը» կամ գու-ցե գրքերը, այլեւ իր ժամանակներում հայ հոգեւոր կյանքի գլխավոր պահպանիչ հայ բանահյուսությունը, որի պատումների գլխավոր մասն են կազմել, անշուշտ, դիցապատումները: «Մատյան»-ում Նարեկացին քանիցս շեշտում է իր եւ բանասացների հոգեւոր սերտ կապի, իր՝ «այդպիսինների գլուխն անցած»՝ «նրանց ողբաձայն հեծեծանքներով» իր «վշտակիր հոգին» պարզելու մասին (տե՛ս «Մատյան»): Մեր հանճարը խորապես գիտակցում էր, որ հայ հոգեւոր կյանքի ավանդական խորհուրդների, դրանց մեջ հատկապես դիցաբանականների, հիմամբ միայն իր «Մատյան»-ը կարող է իր ազգի համար դառնալ «կորուսյալ հոգու վերստին գյուտ», «նոր աստվածաշունչ մատյան», «կենաց գիրք», «հայրենի հա-ղորդության» ուխտագիրք, «նոր հավատքի շենք» (տե՛ս «Մատյան»), ի տարբերություն եկեղեցու կողմից հային պարտադրվող այն գրքերի, ո-րոնք բնավ նրա համար չէին: «Մատյան»-ը որպես քրիստոնեական կամ դրա նման, ասենք անձնապատում, գիրք համարող ընթերցողը (եկեղեցին այս խեղճի միտքը թմրեց-րել է) կասի, թե այն ընդհանրապես մարդու համար է գրված եւ նրա աշխարհն է ներկայացնում ու ոչ մի կապ չունի հայի ու նրա հավատքային խորհուրդների հետ, որի մասին է, որպես թե, խոսում այն փաստը, որ Նարեկացին ոչ մի անգամ «հայ» բառ-խորհուրդը չի օգտագործել: Բանն այն է, որ միջնադարում «հայ» բառ-խորհուրդը արծարծելը, դրա մասին բանաստեղծել-խորհելն արգելված էր. հայից պահանջվում էր լավա-գույն դեպքում ասել «հայ քրիստոնյա», «հայ առաքելական», որով փաստորեն ժխտվում էր հայի հայ լինելը («հայ» քրիստոնյա, ըստ էութ-յան, նշանակում է ոչ հայ): Նարեկացին պարզորոշ հասկանում էր, որ իր «Մատյան»-ում գեթ մեկ անգամ արծարծել «հայ» բառ-խորհուրդը որ-պես այդպիսին, կնշանակեր «Մատյանը» եկեղեցու հրո ճարակին հանձնել: Մնում էր անձնական դերանուն «ես»-ը կիրառելը (տարբեր հոլովա-ձեւերով), ում անունից հանդես գալն արդեն պակաս վտանգավոր էր: Բայց Նարեկացին այդպես վարվելով՝ «Մատյան»-ում «իրեն հասկացող» (արտահայ-տությունը «Մատյան»-ից է) ընթերցողին քանիցս գլխի է գցում, որ «Մատյան»-ի «ես»-ը իր զուտ անձնական եսը չէ, այլ՝ ազգային (եր-բեմն նաեւ՝ ցեղային) եսի հետ նույնականացվածը: Օրինակ՝ «Մատյան»-ի դրվագներից մեկում վերապրելով իր «լինելության սկիզբը»՝ դի-մելով «իրեն» «հայրաբար» ստեղծած Արարչին՝ ասում է. «Հանճարով հզորացրիր ինձ՝ մյուս շնչավորներից տարբերելով» (ինչ խոսք, այդ «ինձ»-ը հայն է, իսկ մյուս «շնչավորները»՝ մյուս ազգերն ու ժողովուրդները): Մեկ այլ դրվագում կարդում ենք. «Մահապարտների հետ շղթայակապ չտարագրեցիր եւ ինձ (դիմում է Արարչին,-հեղ.)» (ծանծաղամիտ պետք է լինել չհասկանալու համար, որ «մահապարտները» դրախտա-վայր Հայկական լեռնաշխարհից տարագրված Ադամ-եվայականներն են, իսկ «ինձ»-ը՝ լեռնաշխարհում մնացած Նարեկացու նախնիք՝ արի հայերը): Մեկ այլում էլ թե՝ իր Մատյանում ինքը պատմելու է ոչ թե «Երուսաղեմի», դրա «նախնի ժողովրդի» կամ «Հակոբի տան գործերի» մասին, այլ «իր» (հասկանալի չէ՞, որ այդ «իր»-ը Հայոց տան գործերն են): Դարձյալ ընդգծենք, որ Նարեկացին ստիպված էր «Մատյան»-ում «իրեն», «իր» տան գործերն ու «խորհուրդները« (սրանց մեջ՝ հատկապես դիցաբանա-կանները) ներկայացնել ծածկամտորեն, քողարկված. պատահական չէ, որ «Մատյան»-ի տարբեր տեղերում նա անընդհատ «իր» ընթերցողին հիշեցնում է, որ ինքը «ծածուկ խորհուրդներ» է «պատկերել», «տողերի շարքում» ինչ-ինչ բաներ «գրված չեն», իր հոգում ու սրտում եղածն ինքը ստիպված է եղել «վարագուրել», որ իր «հարազատ» (արյունակից,-հեղ.) ընթերցողը ջանք պետք է թափի դրանք հասկանալու: Այնպես որ, մեր հանճարը զարմանալի երկայնամտություն դրսեւորելով, ասելաձեւերի զանազան հնարանքների դիմելով՝ կարողացավ պա-հել-պահպանել, նորովի ներկայացնել հայ հավատքի ավանդական խորհուրդները: Նրա «Մատյան»-ը միջնադարյան հայի հավատքային սուրբ Գիրքն է: Պատահականչէ, որ հայն իր տանը պահում-փայփայում էր ոչ թե իրեն պարտադրված եբրայական Բիբլիան, այլ «Մատյան»-ը՝ «Նարեկ» խորհրդանշա-կան անվանումը տալով նրան: Մենք կփորձենք ներկայացնել Նարեկացու «Մատյան»-ում դրվագված հայ դիցաբանական որոշ խորհուրդներ: Նարեկացին «բույլով» տարբեր զորություններ է պատկերում Մինչ Նարեկացու «Մատյան»-ի արարչա-անահտա-աստվածապատում դրվագումներին անդրադառնալը՝ մեկ-երկու նկատառում էլ հայտնենք: - Հայոց հանճարի «Մատյան»-ի Արարիչ, Աստվածամայր եւ Աստված խորհուրդները չպետք է շփոթել թե՛ եբրայականության եւ թե՛ դրանից ածանցյալ քրիստոնեության աստված (Եհովա) խորհուրդների հետ. «Մատյան»-ինը զու՛տ հայկական, լայն իմաստով՝ ընդհանուր ցեղային խորհուրդներ են, այն դեպքում, երբ երկրորդներինը՝ զուտ եբրայական, ավելի ստույգ՝ այդ ժողովրդի անհատներ Մովսեսի ու Հիսուսի պատկերացրածները, որոնք բուն իմաստով անգամ աստված չեն: «Մատյան»-ում կարդում ենք. «Երանի այն ժողովրդին, որի տերը իր աստվածն է» (այս եւ այսուհետ ընդգ-ծումները իմն են),- «Բարեբանյալ... հոգեւոր այս միտքը» արծարծելով՝ դրանով Նարեկացին իր ընթերցողին ասել կուզի, որ ինքն իր «Մատ-յան»-ում «ի խորոց սրտի» խոսում է իր ազգի երկնային Տիրոջ (տերերի) հետ: Ի զու՞ր է հայ հանճարին ի խորոց սրտի հասկացող մեր մյուս հանճարը՝ Չարենցը նկատում, որ նա «իր Արարչին» է (ու հայ հավատքի մյուս զորություն-խորհուրդներին,-մեր կողմից ավելաց-նենք) իր ձոներն ու աղոթքներն հղում եւ ոչ այլ մեկին: Իսկ «Մատյան»-ում հաճախ արծարվող «Հիսու՞սը»,- կհարցնի հարցի մեջ խո-րամուխ չեղած ընթերցողը: Դա պայմանավորված էր միջնադարյան հակահոգեւոր (հակազգային) հանգամանքներով՝ եկեղեցական դաժան հավատաքնն-չությամբ. հայ հավատքի սուրբ գիրքը՝ «Մատյան»-ը սերունդներին հասցնելու հրամայականը կար, եւ հանուն դրա Նարեկացին ստիպվա՜ծ էր իր «Բան»-երը ավարտել (երբեմն նաեւ սկսել) «Հիսուս»-ով1: Խորհրդային շրջանում անգամ ազնիվ մտավորականները իրենց հետազոտութ-յուններում, որպես կանոն, ոչ թե բուն տեքստերում, այլ՝ տեքստի սկզբում կամ վերջում Մարքսից, Էնգելսից, Լենինից...՝ իրենց ատե-լիներից մեջբերումներ էին անում, դրանով հո չդարձա՞ն դրանց ուսմունքի հետեւորդ: Նարեկացին էլ միջնադարում էր ստիպված այդկերպ վարվել. այդ դժնդակ պայմաններում ավելի կարեւոր էր հայ հավատքային խորհուրդները տեղ հասցնելը եւ ոչ բառային ճշգրտությունը: «Մատյան»-ում մի տեղ մեր հնարամիտը իր ընթերցողին (ասել է թե՝ հային) հասկացնել է տալիս, որ երբ ինքը ասում է «Հիսուս Քրիստոս, ընթեցողը հասկանա «Արարիչ» կամ «Աստված»,-այն, ինչն իր հոգու ծիրում է եղել: - Դիցաբանական համակարգերից մեծ մասում Արարիչ եւ Աստված խորհուրդները տարբերակված չեն: Իսկ կրոններում՝ լավագույն դեպքում կա միայն Աստված խորհուրդը, այն էլ՝ միայն եզակի դեմքի իմաստով: Նարեկացու՝ հայ դիցաբանական ավանդույթների հիմամբ արարված ու գրված «Մատյան»-ում տեսնում ենք ոչ միայն մեկ աստծո, այլեւ Աստվածների ու Արարչի խորհրդապատկերում (եթե ավելի որաշակիացնելու լինենք՝ նաեւ հրեշտակների ու աստվածամարդկանց՝ Արարչի երկրային արարածների), ասել է թե՝ Տիեզերքի երկնային ու երկրային կյանքերի ամբողջական պատ-կերում. Արարիչը հասկացվում է որպես գերագույն բացարձակ զորություն (Աստվածների ու Աստվածամարդկանց հայր, երկնային ու երկրային «զորությունների տեր»), իսկ Աստվածներն ու աստվածամարդիկ՝ Արարչի, միմյանց հետ օրգանապես կապված, առանձին որակների մարմնավորում-արտա-հայտություններ (մեր մեծագույն տիեզերաճանաչի պատկերացմամբ այստեղ գործում է հայր-զավակ հարաբերությունը): Ավելին՝ Նարեկացու «Մատյան»-ում տեսնում ենք նաեւ Աստվածամոր՝ Արարչի կենակից ծնող զորության (Արարչի արարումը պահպանողի», նրա արարումը «իր լրու-մին» հասցնողի ու «նորոգողի», «երկնային իսկուհու») խորհրդանիշը. հայ մեծ հավատավորի համար Արարչագործությունը երկսեռության խորհուրդն ունի: - Հայ հավատքի ոգուն հարազատ մնացած մեր հանճարի համար տիեզերական ու երկնային զորությունները մի օրգանական ամբողջություն՝ ա-րարչական ընտանիք են կազմում, դրա մասերը գոյություն ունեն միայն ամբողջության ու միմյանց նկատմամբ ունեցած սերտ հարաբե-րությունների մեջ, մի զորության մեջ այս կամ այն ընդգրկումով արտահայտվում են են նաեւ մյուս զորությունները: Պատահական չէ, որ «Մատյան»-ի «Բան»-երում հաճախ ենք տեսնում դրվագներ, որոնցում «բույլով» պատկերվում են միանգամից մեկից ավելի զորություն-ներ, մի զորությունը, իրեն բնորոշ որակներով հանդերձ, ներկայացվում է նաեւ մյուս զորություններին բնորոշ որակներով: 1. «Մատյան»-ի դիցաբանական խորհուրդները՝ փնջով Հայ դիցաբանական խորհուրդների՝ այս կարգի ներկայացումները «Մատյան»-ում շատ-շատ են: Բերենք դրանցից մի քանի օրինակ: Մեր մեկնաբա-նություններով շատ տեղ չզբաղեցնելու եւ ընթերցողի՝ «Մատյան»-ից մեջբերումների դիցախորհուրդ տողերն ըմբոշխնելուն օգնե-լու համար՝ հեղինակային հասկացում-ասելիքս գլխավորապես արտահայտեմ տողերում փակագծերում գրվածներով: Եվ արդ, ու՞ր փնտրեմ փրկությունս ես (մեղավոր հայ արիս), Երբ որ հավատքի սկզբնահայրը (Արարիչը) հուսահատության վայրում2 Իմ անգթության չարիքներն է հիշեցնում ինձ. Մարգարեների մեծը (Տիրը) խոսքի քարերով է ինձ կոշկոճում, Արին բարեփառ (Վահագնը)՝ նիզակի սայրով է սատակեցնում ինձ. Ճշմարտի պատկերն (Տիրն) է բնաջնջում ինձ Աքարի հետ, Վեհն աստվածարյալ (Միհրը) հարագողների (չարերի ու նրանց «աստվածների») վրեժին է մատնում ինձ, Մարգարեածին տեսանողը (հայ մարգարեն) ամաղեկացու հետ Տիրոջ (Արարչի) առջեւ է սպանում ինձ, Աստուծո նախանձավորը (Վահագնը3)‘ երկնատեղաց բոցով է սպառում. Հնի լրումն ու նորի սկիզբը (Վահագնը) դատաստանի հեծանոցով է երանում, Առաքյալների պետը (Տիրը) Սափիրայի հետ է կենազրավում*, Զարմանալին քննող (Միհրը)՝ հոգով՝ կյանքի քարոզին մահվան բուրմունք է խառնում ինձ համար: Արդ, անաչառ են իմ նկատմամբ նաեւ կաճառներն երջանիկների (հրեշտակների), Որոնք վերնայնի (Արարիչ-Աստվածների) ուժգին հրամանի սպառազեններն են արիական. Հրեշտակների հետ նաեւ մարդիկ... Նկարագրվում է, թե ինչպես մեծ դատաստանի օրը՝ «հուսահատության վայրում», Արարիչն իր Աստվածներով ու հրեշտակներով անաչառորեն դատելու է ահավոր մեղքեր գործած Արիին՝ իր իսկ Արարչի մարդ-որդուն, Աստվածամարդուն: Նարեկացին հնարավորություն չունենալով վերնայինների (Ա-րարիչ-Աստվածների) բուն անունները տալ՝ ստիպված է լինում նրանց ծածկանուններով դիմել («հավատքի սկզբնահայր», «մարգարեների մեծ», «ա-րին բարեփառ» եւն): Պարզապես զարմանալ կարելի է, թե ինչպես է մինչ այժմ նարեկացիագետի «աչքը» «Մատյան»-ում այս գրվածը հասկացել այնպես, ըստ որի դուրս է եկել, որ «իրեն»՝ «Նարեկացուն» դատողները ոչ այլ ոք են, քան՝ եբրայացիները (օրինակ՝ «հավատքի սկզբնահայր»-ը Աբրահամն է, «մարգարեների մեծ»-ը՝ Մովսեսը, «արին բարեփառ»-ը՝ ոմն Փենեհեզ եւ այլն): Նարեկացին պարզորոշ չի՞ ասում, որ խոս-քը վերնայինների մասին է եւ ոչ մարդկանց: Բացի այդ՝ մի տեղ Նարեկացին ուղղակի գրում է, որ «ես» իմ հույսը մարդկանց՝ Աբրահամի ու նրա նմանների վրա չեմ դրել: «Մատյան»-ի մեկ այլ հատվածում կարդում ենք. Ինչպե՞ս կարող եմ շուքը երջանկի (Աստղիկի) հարմարեցնել ինձ՝ դատապարտվածիս, Այսպես ասելով նրա հետ մեկտեղ, թե՝ նենգամիտը (Վիշապը) ինձ չմոտեցավ: Եվ ինչպե՞ս դարձյալ զարհուրեցուցիչ, հաջորդ տողերում4 կարգով թվարկված՝ Բարեմասնություններն այն բոլոր, որոնք հին օրենքի թագավորի (Միհրի), զինվորական մարգարեի (Վահագնի) Եվ մարմնական հրամանատարի (Անահիտի) նկարագրի գծերն են, Երկնայիններին անգամ ցանկալի՝ կրկնեմ եւ կյանքից չհուսահատվեմ, ... Ըստ իրավախոհ արդարի (Միհրի)՝ ինչպե՞ս պիտի զինվեմ մեղավորների դեմ, Ինչպե՞ս արդ մեծի (Վահագնի) արիությունը օրինակելով՝‘ Կարենամ ջնջել անօրեններին Տիրոջ (Արարչի) քաղաքից (Արարատից), Երբ իմ հոգու մեջ բուսած մեղքերն իսկ չմեռցրի ես: Ինչպե՞ս սուտ խոսեմ նրա (Տիրի) մոտ, որին ծածկվածները հայտնի են արդեն... Հատվածը սկսվում է Աստվածներից «երջանկի» (Արա Արարչի ջանիկի)՝ բոլոր Աստվածների սիրելիի՝ Աստղիկ դիցուհու գեղեցկության գովաբանութ-յամբ, ով նենգավորի՝ Վիշապի գողանալուց5 հետո էլ մնաց մաքուր (դա է խորհրդանշում «նենգամիտը չմոտեցավ ինձ» արտահայտությունը): Ի տարբերություն Աստղիկի, Նարեկացին գտնում է, որ իր սիրելի աստվածուհու պես չի կարող ասել, թե՝ «նենգամիտը ինձ չմոտեցավ»... Այնուհետ թվարկվում են հայոց դիցարանի մյուս Աստվածների «բարեմասնությունները», «նկարագրի գծերը», որոնցից նույնպես երբեմնի արին հեռացել, օտարացել է: «Տիրոջ քաղաքից» արտահայտությամբ էլ խորհրդանշվում է Արարչի արարման վայրը՝ Արարատը, որը լցվել է անօրեններով ու որոնց՝ դիմա-զուրկ եղած, իր բնական կերպից հեռացած արին՝ ուժ չի գտնում դիմագրավել: 1Բացառված չէ նաեւ, որ այդ հատվածները եկեղեցական գրիչներն են ավելացրել (որոշակիորեն դատելու հիմքը՝ «Մատյան»-ի բնագիրը չի պահպան-վել): Շուրջ 100 տարի «Մատյան»-ը եկեղեցու կողմից արգելվել (բանադրվել է). այդ ընթացքում եկեղեցական մկրատը «Մատյան»-ից ինչե՜ր ա-սես կարող էր կտրատել-հավելել-փոխել: 2Այս աշխարհի վերջում (որը նորի սկիզբն է լինելու) տեղի ունենալիք մեծ դատաստանի օրն է ակնարկվում: 3«Աստուծո նախանձավորը» արտահայտությունը ասում է այն մասին, որ Նարեկացին, հետեւելով հայ դիցաբանական ավանդույթներին, Արարչի որ-դիներից ամենից շատ կարեւորում է նրա ամենասիրելի ու կարեւորելի «բոց մորուս» Վահագնին: 4Ակնարկում է հայ բանահյուսությունից կամ հայ հեթանոսական գաղտնի գրքից իրեն հայտնի «տողեր»-ը, որոնցում ստորեւի մասին խոսք կա: 5 Աստղկապատում այդ՝ Նարեկացուն տակավին հայտնի առասպելի մերօրյա մշակում էլ կա (տե՛ս Արարատյան դիցաբանություն): * Բառը նշանակում է՝ կյանքից զրկել: Նարեկացին հայի «դարձի» «դարձն» էր փափագում «Մատյան»-ի մեկ այլ «Բան»-ում կարդում ենք. Եվ արդ, ի՞նչ բաների արժանի համարելով ինքս ինձ, մոտենամ ես քեզ (Արարչիդ)* աղերսելու, (Արարչիդ տված) Արքայության, որից վրիպեցի, Թե՞ (Արարչական) վայելուչ փառքիդ, որից զրկվեցի, Թե՞ (Անահտական) անմահ կյանքիդ, որից վտարվեցի,… Թե՞ արդարների (Միհրի ու նրա պեսների) մասնակցությանը, որից ջոկվեցի, Թե՞ (Անահիտի) ուռն լինելու կենդանի որդի, որից պոկվեցի, ... Թե՞ ծաղիկը (Աստղիկի) փառքի շնորհի, որից թափվեցի, Թե՞ (Արարչի) ժառանգավորն պանծանաց, որից կորացա, Թե՞ (Արարչի) հայրական հարազատ գրկին, որից դուրս ընկա, (Աստղիկի) Լուսեղեն զգեստո՞վ պարծենամ, որից մերկացա, Թե՞ ստացողի (Արիի) դարձին հուսամ ես, որից խորթացա, ... Թե՞ ապավենին (Վահագնին) ապաստանեմ ես, որից զատվեցի, (Անահիտի) Նորոգությա՞նը հուսամ փրկարար, որից մահացա, Թե՞ (Անահիտի, Աստղիկի) զվարթարար զգաստությանը, որից լքվեցի, Կամ (Միհրի) ուխտադրական կենաց կանոնին, որից փոխվեցի, Թե՞ (Միհրի) հաստատական օրինադրության, որից սահեցի, ... Թե՞ (Վահագնի) սրբոց գնդին լինեմ դասակից, որոնցից ինքս ինձ ի դուրս մղեցի, Անդրանիկների (արիների) քաղաքում (Արարատում) շինվեմ, որից ես գերի քշվեցի, ... Կամ (Տիրի) կենաց գրքու՞մ արձանագրվեմ, որից ջնջվեցի... Խոսքը Արարչածին1, արարչական ընտանիքի հարազատ անդամ, մարդ Աստված (երկրային աստված) Հայի2՝ երբեմնի ունեցած շնորհների (արարչական, ա-նահտական, վահագնական, աստղկյան...) մասին է, որոնցից նա3 իր իսկ մեղքով զրկվել ու խորթացել է եւ, հետեւաբար, դրա պատճառով իրեն իրավունք չի վերապահում՝ դիմելու իրեն այդ շնորհները պարգեւածնեին՝ Արարչին, Անահիտին, Աստղիկին... Մեկ-երկու վերծանումներ էլ անենք: - «Անդրանիկների քաղաքում շինվեմ, որից ես գերի քշվեցի» արտահայտությամբ նկատի է առնվում այն, որ Արիի (հայի) ծնունդը ավելի հին է, քան մարդկության մյուս ցեղատեսակներինը. «Անդրանիկներ»-ը խորհրդանշում է արի ցեղի նախնիներին (բառ-խորհուրդը կարելի է հասկանալ մարդկության ընտրյալների իմաստով էլ), իսկ «քաղաքը»՝ ցեղի բնօրրան-ծննդավայրը՝ Արարչի երկրային արարման վայրը՝ Արարատը: Դրա հետ մեկտեղ մեր խորագետը նկատում է նաեւ, որ մարդկության «անդրանիկները» իրենց բնօրրան-ծննդավայրից գերի են քշվել, այսինքն՝ ի-րենց հայրենիքից վտարվել-ցիրուցան են եղել եւ, իրենց հայրենիքում գոյատեւումը շարունակելու դեպքում, իրենք չեն մնացել ի-րենց հայրենիքի տերը: - «Թե հայրական հարազատ գրկին, որից դուրս ընկա» արտահայտությունում նկատի է առնվում արիի երկնային հոր՝ Արա Արարչի «հայրական հարա-զատ գիրկը» (Նարեկացին այդպես՝ խանդղատալից է պատկերացնում Արարչի ու նրա երկրային որդու սերը), որից արին, իր «հայրենական ժառան-գությունը» չպահելու հետեւանքով («Մատյան»-ի մեկ այլ էջում ենք կարդում), դուրս է ընկել: Ինչ խոսք, արտահայտությունը չպետք է հասկանալ եբրայական Բիբլիայում հիշատակված մարդու մեկ այլ տեսակի՝ Ադամի ու նրան ստեղծած Եհովայի հարաբերության իմաստով, քանզի դա հենց սկզբից հայր եւ որդու հարաբերություն չի եղել (Եհովան քանիցս անգամ փոշմանում է Ադամին ստեղծելու համար...): - Մեծախորհուրդ է նաեւ «Թե՞ ստացողի դարձին հուսամ ես, որից խորթացա» արտահայտությունը: Եկեղեցին հայի «դարձ» ասածը հասկանում է 301-ինի իմաստով: Նարեկացին եթե դա նկատի ունենար, ապա չէր ասի՝ «դարձին հուսամ» (դարձի եկածը այդպես չի ասի). հետեւաբար՝ մեր մեծ հավատավորը նկատի է առնում քրիստոնեական «դարձի» «դարձը»՝ նախասկզբնապես Արարչական հավատք «ստացողի»՝ ինքն իրենից խորթանալուց հետո «դարձի» գալը, այսինքն՝ նրա նախնի հավատքին վերադառնալը: «Մատյան»-ից ստորեւ բերված հաջորդ հատվածում Նարեկացին «նրանց» (բանասացների,-հեղ.) ողբասացությունների անմիջական ազդեցության տակ‘թաքնատեսորեն արդարադատության Աստված Միհրին եւ Աստվածամայր Անահիտին է մտքի աչքի առաջ պատկերացնում. Շուտով ինձանից (Արիիցս) անզիջում կերպով դատ կպահանջվի.. Այժմվանից, նույնիսկ, երբ բեմն եմ հիշում ես (Միհրի) դատաստանի,..., Երեւում է ինձ պատկերը երկյուղ ազդող վերնայնի (Միհրի): Բայց ես սրտաբեկ, մատներս շարժելով, հուսալով դարձի4, Երեսս հողին՝ պաղատում եմ քեզ (Աստվածամայր Անահիտ), դու մա՜յր Հիսուսի. Բարեխոս եղիր ինձ՝ մեղավորիս, երկնի՛ց իսկուհի (Անահիտ). Մաղթիր քավություն ինձ, ո՜վ զորավոր փրկանակ կյանքի... «Մատյան»-ի՝ ի վերուստ ստացած իր նախնի պատկերը ուրացած «ես»-ը միհրական սպասվելիք դատ-դատաստանը պատկերացնելով՝ պաղատում է երկնային ծնող զորությանը, կյանքի զորավոր փրկանակին՝ բարեխոսելու մյուս «վերնայնի»՝ մեծ դատավորի ու իրավադատի առաջ: Ակնհայտ է, որ «բարեխո-սը» Անահիտ Աստվածամայրն է եւ ոչ «մայր Հիսուսի»-նը, ինչպես գրված է «Մատյան»-ի մեզ հասած տեքստում. «Դու մայր Հիսուսի» արտահայ-տությունը կամ ինքը՝ Նարեկացին է իր բուն ասելիքին հավելել՝ այն բարուրելու, սքողելու համար, կամ էլ՝ գրիչներն են այն ավելաց-րել: Եվ դա այդպես է, որովհեեւ քրիստոնեության մեջ Հիսուսի մորը ոչ միայն աստվածացնելու, այլեւ որպես մայր պարզապես պաշտելու ավանդույթը չկա: Նարեկացին «երկնից իսկուհու»-ն (եւ ոչ երկրային որեւէ մոր) իր պաղատանքը ուղղելն ընդգծում է մի զարմանալի հնարամտությամբ՝ «երկնից» բառը շեշտելով՝ «երկնի՛ց»: Հնարավորություն չունենալով թերթի շրջանակներում լրիվորեն ներկայացնելու «Մատյան»-ի՝ փնջով պատկերված հայ դիցխորհուրդները (դրանք շատ-շատ են)՝ ստորեւ դարձյալ համառոտակի բերենք դրանց նարեկացիական կարճ ու դիպուկ բնութագրում-դրվագումները, որոնց համար հա-յոց լեզուն Նարեկացուն առատ հնարավորություններ է տվել: Այսպես ուրեմն՝‘ - Արարիչ՝ «տեր ամենակալ», «մեծություն ահեղ», «տեր արարածոց», «հաստիչ հրեղենների», «բարձրյալ անքննելի», «երկնավոր արքա», «անհաս», «անիմանալի», «ինձ (Արմենիս) իր անունով (Արա)» կնքող, «արարածների սկզբնապատճառ», «զորությունների տեր», «Տերերի Տեր»: - Անահիտ՝ «ստեղծիչ ամենայնի», «կենսագործող», «բարերար», «բարեգութ», «ամենախնամ», «անմահ կենդանություն», «նորոգիչ», «ամենակալ», «խնամող», «անսահման բարի», «մաքրագործող», «կենաց պատսպարան», «լայն հանգստարան», «սրբուհի», «անարատ5», «Աստուծո աղախին եւ մայր», «բուժող երկունքն Եվայի», «ծնող Աստուծո», «ծնող զորություն»6, «խորան Բարձրյալի», «երկնավոր արքայուհի», «անմահ կենաց ծառ», «ինձ» (հայ արիին) «ստեղծող»», «մարդասեր», «կեցուցիչ», «լիուլի զորություն», «բուժող», «անփոփոխ խնամակալություն», «անքուն պահա-պան», «մարմնական հրամանատար», «անմահության արմատ», «հարություն», «հնի լրումն ու նորի սկիզբը»: - Վահագն՝ «ամուր պահարան», «վստահելի պատսպարան», «հաղթող», «պաշտպան զորություն», «վիշապին կարթող (քաղող)», «անճառորեն զորավոր», «Ադամին ստեղծողին (Եհովային)» տեգահարող, «ամենակարող», «դեւերին հալածող», «արեւ՜ անստվեր», «մեղքի խռիվներն սպառող կրակ»: - Աստղիկ՝ «սկիզբ եւ նախաշավիղ՝ սիրո ընթացքի», «մաքուր», «երկնային լույս», «պայծառություն անստվեր», «երջանիկ», «սիրո օրենք»: - Միհր՝ «արդարադատ», «խաղաղարար», «երկայնամիտ», «հաղթություն», «հզոր ոստիկան», «իրավամբ ամբաստանող», «ահավոր հատուցող», «խաղաղա-րար խրատատու», «դատավոր անկաշառ ու անխաբելի», «լույսի ստեղծիչ», «անոխակալ», «տեսանող», «օրենսդիր», «կյանքի ուխտ», «իրավախոհ արդար», «հին օրենքի թագավոր», «ճշմարտադատ», «միջնորդ հաշտության աստվածների մեջ»: - Տիր՝ «ամփոփիչ խորհուրդների», «կրթարան կամքի», «զվարթ արթնություն», «ամենագետ», «հոգեղենների հաստիչ», «արվեստավոր բարեհնար», «իմաստության գործիչ», «կյանքի դպրության մատյանի» գրիչ, «վերին իմաստություն», «ամենիմաստ էություն», «երկայնամիտ»: - Վիշապ, Դեւ՝ «չար», «չարագործ», «բանսարկու», «դաժան», «գրավող», «հսկա», «լիրբ», «գոռոզ», «Բելիար», «դժնյա», «նենգ», «ապստամբ», «գիշերավար խավարասեր», «կորուսիչ», «որսող», «նախապատճառ մահվան», «վրիճառու», «սպանող»: Նարեկացու «Մատյան»-ում քրիստոնեություն տեսնողին հարցնենք՝ թվարկված խորհուրդներից կամ խորհուրդների առանձին գծերից ո՞րը կա քրիստոնեական սուրբ գրքերում... * Հիշեցնենք, որ փակագծերում գրված բառ-խորհուրդները հեղինակինն են: 1 Մեր ցեղային անունը՝ Արմեն, բառացի նշանակում է Արարչի արարած մարդ, արարչածին: 2 Մեր ազգային անունը՝ հայ, լեզվաբանորեն նշանակում է բացարձակ, կատարյալ, անմահ: 3 Նկատել ենք արդեն, որ Նարեկացին «Մատյան»-ում իրեն իր ազգի, ցեղի հետ նույնացնում է: 4 Նարեկացին այստեղ դարձյալ «դարձի» (ո՜չ քրիստոնեական) համար է փափագում: 5 Անահիտ բառ-խորհրդի՝ միջնադարյան գրիչների տված բացատրության համաձայն, այն նշանակում է անարատ, անբիծ: 6 Անահիտ - համաձայն արդի բացատրության, նշանակում է ծնող զորություն (տե՛ս «Ուխտագիրք»): «Մատյան»-ի դիցխորհուրդները՝ առանձնակի պատկերված «Մատյան»-ում շատ-շատ են նաեւ հատուկ պատկերված հայոց դիցխորհուրդները՝ Արարիչ-ը, Անահիտ-ը, Վահագն-ը... Այդ պատկերումներում էլ է, ինչ-որ իմաստով՝ բացի Արարչինից, մեր հանճարը ընտրել ծածկալեզուն: Բայց այդ պատկերների իմաստն էլ՝ իր հոգետիպին, իր հավատքին (դի-ցաբանությանը), իր պատմությանն ու մշակույթին հաղորդ հայի համար դժվար չէ կռահել (դարձյալ նկատենք, որ «Մատյան»-ը գրված է հատկապես այդպիսինի համար): Բերենք հայոց դիցխորհուդների նարեկացիական այդպիսի բազմաթիվ պատկերումներից մի քանիսը՝ այս դեպքում էլ տալով մեր հակիրճ մեկնաբանությունը: Ա. Արարչապատում Դու՛, որ այսքան շատ հրաշքներ ես գործել, Հայր ամենաստեղծ, անուն ահավոր, ձայն սարսափելի, Կոչումն ընտանի, խոսք համբուրելի, ազդումն սքանչելի, Հրաման սոսկալի, էություն անքննելի, գոյություն անճառելի, Իսկություն անբավելի, զորություն անզննելի, կամք ամենաբարի, Տերություն անսահմանելի, մեծություն անչափելի, բարձրություն անբովանդակելի, Քանակություն անկշռելի, առավելություն անհասանելի, Պատճառ որդու՝ հայրությամբ, այլ ո՛չ նախադաս լինելով... Արա Արարչին նվիրված մի անզուգական ձոն է, որն, ըստ երեւույթին, մի հին արարչապատում առասպելի մշակում է: Լեզվաբանական պես-պես հնարքներով Նարեկացին իր ընթերցողին հասկացնել է տալիս, որ խոսքը մեր ցեղի (Արիի, Արմենի) երկնային հոր՝ Արա Արարչի մասին է: Նա մեր մեծ տեսանողի կողմից իր զանազան կողմերով է պատկերվում. որպես «հայր ամենաստեղծ»՝ Արարիչ, «անուն ահավոր»՝ Ա՛րա (մազդ), «ձայն սարսափելի»՝ Արա՜հ, «կոչումն ընտանի»՝ Արա1, «ազդումն սքանչելի»՝ Ա՛րա, «հրաման սոսկալի»՝ Արա՛, «իսկություն անբավելի»՝ Ար, «կամք ամենաբարի»՝ Արի, «առավելություն անհասանելի»՝ բարի... «Պատճառ որդու՝ հայրությամբ, այլ ո՛չ նախադաս լինելով» արտահայատութ-յամբ մեր ծագումի տեսանողը ակնարկում է այն, որ մեր ցեղատեսակին Արարիչը արարել է իրենից (որպես պատճառ որդու՝ հայրությամբ), ի տարբերություն Աստվածներից մեկի՝ Եհովայի, ով Ադամին ստեղծել է ոչ իրենից, այլ՝ հողից, ասել է թե՝ նրա նկատմամբ ընդամենը «նախադաս լինելով»: Արարչին ուղղված նմանատիպ ձոն է նաեւ հետեւյալը (մեր մեկնաբանությունն արտահայտել ենք փակագծերում): Նկատենք, որ այստեղ էլ տես-նում ենք Ար խորհրդի մի զարմանալի հոլովույթի նմանատիպ օրինակ: Անճառ մեծություն (Արարիչ), անբովանդակելի բնություն (արարել), անքննելի իսկություն (արարչագործություն), Հզոր զորություն (Արի), կարող բարերարություն (առատաձեռն), անպակաս լրություն (կատարյալ), Անճառ ժառանգություն (արմատ), վայելչական վիճակ (հարուստ), ... Անծախելի ստացվածք (ժառանգություն), անփոխարինելի բարձրություն (հայր), Ամենարվեստ բժիշկ (ամենակարող), անսասան հաստատություն (արմատ), Դարձուցիչ մոլորվածների (փրկարար), գտնող կորուսյալների, Հույս՝ ապավինածների (պատսպարան), լույս՝ խավարածների (արթնություն), ...Արձակիչ կապվածների (ազատարար), ազատիչ մատնվածների, Պատսպարան սահածների (պատվար), վշտակիցդ սայթաքածների (գթառատ): ... Ընտանի անուն եւ մերձավոր ձայն (Արա)... Խնդության մուտք (բարեւ), անվրեպ շավիղ (արահետ)... Ձոնի վերջում Նարեկացին ավելացնում է, որ առ Արարիչն ուղղված իր «գովեստի խոսքերը», ի տարբերություն «իրեն»՝ Արարչածնին, «երկրա-ծին (այսինքն՝ ադամական,-հեղ.) բերանը ոչ կարող է արտաբերել», ոչ էլ նրա «մարմնեղեն գործիքը (գլուխը,-հեղ.) կարող է տանել» (պարզ է՝ ադամական սուրբ գրքերում էլ դրանք չեն կարող լինել), այսինքն՝ դրանք հողածնին հասու չեն: Բ. Անահտապատում «Մատյան»-ը լեփ-լեցուն է Անահիտ աստվածամորն ուղղված ձոներով, փառաբանություններով, աղոթք-խնդրանքներով. այդպիսիք, թերեւս, ավելի շատ են, քան մյուս զորություններին ուղղվածները (ծա՜նր ողբերգական վիճակում հայտնված «Մատյան»-ի անձն ավելի շատ իր երկնային մորն է հիշում): Հիշատակենք ընդամենը երեքը. Պաշտպանի՛ր ձեռքովդ երկնաստեղծ (Անահիտ աստվածամայր)2,..., Ամփոփի՛ր թեւերովդ ամենակալ, ծածկի՛ր խնամքովդ աստվածային, Ամրացրու՛ վերնայիններիդ (Աստվածներիդ) վերակացությամբ, Շուրջանակի պարսպիր անմահներիդ (Աստվածներիդ) գումարտակներով,..., Պատսպարի՛ր սասանյալիս աստվածածնիդ մաղթանքներով, Անդրանիկներիդ (արիներիդ) բանակներն ինձ բարի պահապան կարգիր: ... Վերցրու թանձրությունն իմ ծածկույթի (սեւ վեղարը), միա՛կ բարեգործ: Եթե ինձ (կորած-մոլորած հայիս) գտնես, Տիրամա՜յր3 (Անահիտ), Եթե ինձ ողորմես, սրբուհի, Թե կորուսյալիս շահես, անարա՛տ4, Եթե խրտնածիս խնամարկես, երջանի՛կ, Եթե ցույց տաս ինձ գթությունդ, Լուծիչդ անեծքների...… Օգնիր թեւավոր քո (աստվածամորդ) աղոթքներով, ո՜վ խոստովանված մայրդ ողջերի, Որ երբ դուրս ելնեմ այս երկրի հովտից, Առանց տանջալից չարչարանքների գնամ դեպի կյանք...… Դու, որ բուժեցիր երկունքն Եվայի: Արցունքով օգնիր դու վտանգվածիս, գովյա՜լդ կանանց մեջ, Ծնկաչոք խնդրիր հաղթությանս համար, ծնո՜ղդ Աստուծո (աստվածների)...… Գ. Վահագնապատում Մեր արարչատեսն ու աստվածատեսը «իր» անկումի գլխավոր պատճառներից մեկը համարում է «իր ծուլությունը»՝ ուժի նվազումը: Եվ պատահական չէ, որ «Մատյան»-ում նա հաճախ է դիմում «իր» հրե զորություն աստծուն՝ Վահագնին՝ հայցելով նրանից ուժ, զորություն, պաշտպանութ-յուն, նախնի ուժային զորության վերականգնում: Ահավասիկ՝‘ Այդպիսին թեպետ գերագույն բարձրությունից,..., Սուզված է խորը‘կործանման գուբի անդունդն անհատակ, Սակայն փրկավետ կյանքին մոտեցնող նշխարն ունի,… Ինչպես թանձրամած հուրն (Վահագնը)5 այն նշանավոր եւ զարմանալի՝‘ Հրամանով Վեհի (աստվածների հոր) մակարդված հրաշքով՝‘ Խորունկ հատակում նիրհող ջրհորի: Ակնարկում է հայ դիցաբանական ավանդույթներից իրեն հայտնի Վահագնապատում առասպելներից մեկը, որում հրե զորություն Վահագն աստվածն իր հոր՝ Արարչի հրամանով իր հրեղեն զորությամբ շարժում է երկրի ընդերքում՝ «հատակում նիրհող ջրհորի» ջրերը, այդպես երկրի վրա մեծ ջրհեղեղ է առաջ բերում եւ այն մաքրում Վիշապի պղծություններից: Անսահմանափակ ընդարձակություն հատու զորության (Վահագն), Անամփոփելի առավելություն,… Դու (ձմռան) մահվան ստվերն, ըստ մարգարեի (Տիրի), (գարնան) այգաբացի ես փոխում, Ինքնակամ իջար տարտարոսը դու՝ արգելվածների բանտն ստորերկրյա,..., Խլելով նրանից (երկրածին աստծուց՝ Յահվայից) այնտեղ վտարված (արի) հոգիների կողոպուտը ողջ, Հաղթական խոսքիդ հրամայող սրով (Յահվայի) Սատակիչ մահվան կապը կտրեցիր, Եվ փարատեցիր երկյուղը մեղքի: ...Դու (Վահագնդ) հու՜յժ ձեռնհաս...… Մեղքի խռիվներն սպառող կրա՛կ, Կիզանութ ճաճանչ (հուր) դու ընդհանրական եւ մեծախորհուրդ թափանցողությամբ: Դարձյալ Վահագնապատումի առասպել է հիշում, որտեղ Վահագնը քաղելով երկրածին աստծուն՝ երկրի վրա գարուն է բերում: ... Թող որ (Յահվայը) հիշի (Վիշապաքաղ Վահագնի) առաջին հարվածն անբժշկելի, Որով մահացավ դիմադրությունը թունոտ վիշապի...… Ակնարկում է Վահագնի՝ վիշապաքաղ անելը՝ ի գիտություն Յահվայի՝ գոռոզի: Դ. Աստղկապատում Իր «մահվան մահճում»՝ եկեղեցու խցում, մեր՝ սիրո ու գեղեցկության կարոտախտով տառապողն, ինչ խոսք, հիշում է նաեւ սիրո ու գե-ղեցկության աստվածուհուն՝ Վահագնի «սենյակի» (խորհուրդը «Մատյան»-ից է) գեղուհուն՝ Աստղիկին: Ահա մի օրինակ. Երախտավո՛րդ (Աստղիկդ) միշտ գովաբանված6, Դու, որ անհպարտ եւ երկայնամիտ հեզությամբ համբեր՝‘ Անճառ հրաշքով տենչում ես հանգչել մաքուրների մեջ. Թագավո՛ր բոլոր արարածների, ըստ ամենայնի ճանաչված, Սկզբնահայր եւ նախաշավիղ՝ սիրո ընթացքի. Կյանքի՛ ճանապարհ, Որ քաղցրությա՜մբ ես առաջնորդում երկնային լույսիդ դիմողիս. Պաշտպան վստահելի..., հույսի՛ կերպարանք...… Ազատությա՛ն շնորհադիր… Պայծառությու՛ն անստվեր...… Անձկալի՛ երանություն, Որի համար հաճելի է թողնել շունչս կենդանության, որպեսզի գտնեմ քեզ, մի՜շտ կենդանի...… Կյանքի անսխալ դեղ-սպեղանի...… Ե. Տիրապատում «Մատյան»-ին ըստ ամենայնի ճանաչը հաստատապես կասի, որ հեղինակը Տիրի՝ իմաստության Աստուծո սպասավոր ծպտյալ քուրմ է: Ահավասիկ դրա վկա-յություններ. Հոգուդ իմաստությամբ (Տիր) ուղղի՛ր հաջողվածքն իմ ձեռնարկածի... Զորացրու ինձ, Տե՛ր, ճգնավորական բարենպատակ իմ վաստակի մեջ, Արագացրու առաջադրված այս ձեռակերտս, Դյուրացրու նրա ընթացքը դեպի ավարտում լրիվ: ...Կորստյան ժամին ձեռքովդ փրկիր, Ներգործի՛ր մատովդ, երբոր նեղն ընկնեմ...… Հոգեղենիդ առաքմամբ ճար արա, Խոսք շնորհիր ինձ ատյանում, կանգնած՝ բազմության առաջ, Իմաստություն դիր իմ մեջ, երբ դեմ-հանդիման կանգնեմ քննության: Խնդրում է Տիր Աստծուն օգնել «Մատյան»-ը բարեհաջող ավարտին հասցնելու համար: Իմանալով, որ իր «ձեռակերտի» համար եկեղեցին իրեն հաստատ ատյանի առաջ է կանգնեցնելու (պատմությունը վկայում է, որ այդպես էլ եղել է)՝ աստծուց հայցում է ատյանում ըստ ամենայնի պաշտ-պանվելու (եւ «Մատյան»-ը փրկելու) համար իմաստուն հնարներ: Փոխարկիչ կարիքների, կարգավորիչ կրքերի, Հարմարիչ խոսքերի, սանձահարիչ լեզվի, ... Ամփոփիչ խորհուրդների, կրթարան կամքի, Հանգստացնող հուզմունքների, հանդարտիչ մրրիկների: Խոսքովդ մաքրիր (Տիր) իմ ննջատեղին (խուցը)‘ Խորամանկություններից, երկյուղներից, քեզ ատելի հիշողություններից, Աստվածամարտ մտածումներից,.. Տիրանենգ անշնորհքություններից Եվ աստվածընդդեմ պառակտումներից: «Տիրանենգ» արտահայտությամբ, այս անգամ հասկացողի համար ուղղակիորեն, ակնարկվում է Տիր Աստծուն խոսքն ուղղված լինելը: Մեր մյուս Աստվածներին ուղղված դրվագներն էլ թող ընթերցողն ինքը փնտրի: 1 Նկատի է առնում այն, որ Արարչի անունը՝ Արա, նրա երկրային որդուն՝ Արիին (Արմենին) շատ հարազատ անուն է: 2 Ըստ հայոց հավատքի, Արարիչը ամենայնի արարողն է, իսկ Անահիտը՝ ծնող-ստեղծողը: 3 Հեթանոսական Հայաստանում, ենթադրելի է, Տիր աստծո մեհյանի սպասավորների մեջ Տիրի մորը դիմելու ձեւերից մեկն է եղել: 4 Ինչպես նկատել ենք, միջնադարում Անահիտ բառի բացատրություններից մեկը եղել է Անարատ-ը: 5 Ակնարկում է Վահագնին, ում անունը լեզվաբանորեն նշանակում է հրե զորություն: 6 Նկատի է առնում Աստղիկի՝‘բոլորի, անգամ Վիշապ-Դեւերի, կողմից գովաբանված լինելը: Քուրմ Մանուկ «Լուսանցք» թիվ 42-45 (173-176), 2010թ. Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org -ի «Մամուլ» բաժնում www.pressinfo.am -ի «Բեռնում» բաժնում