Վիշապաքաղ Վահագն Աստված--- Տիգրան եւ Աժդահակ

Գրել է Լուսանցք

28-01-2011

Վիշապաքաղություն. Տիգրան եւ Աժդահակ Վահագնի վիշապասանձությունը լուծում է Անեզրական հավասարակշռության խնդիրը Որպես նախաբան օգտագործում եմ հատված Գր. Գրիգորյանի «Սովետահայ պատմական վիպական երգերի ժանրային հատկանիշները» գրքից:Սովետահայ պատմական վիպական երգերի ժանրային տարբերիչ գծերից մեկն Էլ կենցաղային մոտիվների գրեթե բացակայությունն է, մոտիվներ, որոնք նախասովետական (մ.թ.ա. 500-ը կարծես թե նախասովետական շրջան չէ,- Ա.Մ.) վիպերգերի մեծագույն մասում վերաճել են սյուժեի եւ իբրեւ այդպիսին երկրորդ տեղը գրավել պատմական սյուժեների կողքին՝ Աժդահակի ու Տիգրանուհի («Տիգրան եւ Աժդահակ» վիպերգում), Արտաշեսի ու Սաթենիկի («Արտաշես եւ Սաթենիկ» վիպերգում), (էջ 32): Ըստ ավանդական պատմագրության, Նինվեի գրավման ժամանակ (Ք.ա. 612թ.) հայոց արքա Պարույր Սկայորդին, փաստացի Հայկազունիների ժառանգորդը, օգնել է Մարաստանի Կիաքսար թագավորին: (Հայկազունիների դիցական գահակալությունը Հայոց Աշխարհում չի ընդհատվում (Հ)սկայ Զարմայ-րի մահով, այլ այն շարունակվում է, եւ նրանց գահակալական իրավունքը հաջորդաբար ճանաչվում է Տրոյական պատերազմում եւ նրանից հետո, ինչպես նաեւ մ.թ.ա. 612թ. Նինվեի պատերազմում (Նինվեի գրավումը շարքային երեւույթ չէր) ճանաչվեց Հայկազունիների դիցական գա-հակալական իրավունքները: Նինվեի պատերազմը վերականգնեց Հայկազունիների ժառանգական իրավունքը Արեւապաշտական հավատամքը ներկայացնե-լու համար (հատված «Իլիական»-ը եւ հայկական մշակույթը): Պարույրի ազգակից Երվանդ Սակավակյացը հիմք դրեց հայկական նոր արքայատոհմի: Թա-գավորության մայրաքաղաքը շարունակում էր մնալ Վանը, իսկ IV դարից դարձավ Արմավիրը: Երվանդ Սակավակյացը, ելնելով դավանաբանական խնդիրնե-րից, ընդունեց Մարաստանի գերիշխանությունը:Սակայն նաեւ հայտնի է, որ Հայաստանը լիովին պահպանում է պետական անկախությունը, տարածքային ամբողջականությունը, հոգեւոր մշակու-թային ինքնուրույնությունը: Այստեղ մեզ համար դառնում է մի փոքր անհասկանալի, այդ դեպքում ի՞նչ գերակայության մասին է խոսքը: Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ գերիշխանությունը դրսեւորվում է կրոնական (արեւապաշտական) գաղափարախո-սության շրջանակներում: Այդ ժամանակահատվածում մարերը հանդես էին գալիս որպես գլխավոր գաղափարակիրներ (Հայկական էթնոսի համար ծանր էր միանձնյա պայքարը, այս պահից սկսված Արեւապաշտական գաղափարախոսության արիների ճյուղը ներկայացնող մարերը եւ պարթեւները՝ Ա-րիք, վերադասավորելով իրենց ուժերը, հավասար իրավունքներով սկսեցին կրել արեւապաշտական խորհրդանիշները: Մ.թ.ա. 569թ. Հայկազունի-ների ժառանգական իրավունքը նորից վերականգնվում է, գահ է բարձրանում Երվանդ I Սակավակյացը (hատված «Իլիական»-ը եւ հայկական մշակույթը): Երվանդ Սակավակյացը փորձեց Մարաստանի Աստիագես-Աժդահակ (Ք.ա. 585-550թթ.) թագավորից հետ վերցնել գլխավոր արեւապաշտի տիտղոսը: Սակայն Աստիա-գես-Աժդահակը զորավար Կյուրոսի (Աքեմենյան տոհմից) խաբեբաությամբ կարողացավ գերավարել Հայոց արքային եւ նրա ընտանիքի անդամնե-րին: Թագաժառանգ Տիգրանի միջնորդությամբ կնքվեց հաշտություն: Հետագայում (Ք.ա. 560-530թթ.) Աստիագես-Աժդահակի դեմ ապստամբեցին Կյուրոսը եւ Հայոց արքա Տիգրանը, Հայ-Արիքի զորքերը գրավեցին Մարաստանի մայրաքաղաք Էկբատանը, իսկ Աստիագես-Աժդահակը սպանվեց: Այս-պիսով Ք.ա. 550թ. Կյուրոս Մեծը ստեղծեց հին աշխարհի ամենահզոր տերություններից մեկը՝ Աքեմենյան կայսրությունը, որ ստեղծվեց Կյուրոսին դաշնակից Հայոց արքա Տիգրանի անմիջական մասնակցությամբ: Սա մեր դասական պատմագրության միջուկն է, որտեղ հիմնովին անտես-վում է մեր պատմահոր առանցքային մոտեցումը՝ կառուցված հայոց դիցահավատամքային համակարգի շրջանակում:Մեր պատմագետները անտեսելով Մ. Խորենացու պատմագրության դիցահավատամքային հենքը՝ որոշակի պարզությամբ մարական, հայկական, պարսկական հարաբերությունները ներկայացնում են այսպես. «Մարաստանի թագավոր Աստիագես-Աժդահակի դաշնակիցը Տիգրանն էր, միեւնույն ժամանակ Տիգ-րանը դաշնակիցն էր Մարաստանին թշնամի, պարսից Կյուրոս թագավորի», եւ հետո օգտվելով Մ. Խորենացու շարադրանքից տալիս են այսպիսի շա-րունակություն:Տիգրանը քրոջ միջոցով տեղեկանում է Աժդահակի դավադրության մասին: Երբ ամեն ինչ բացահայտվում է, մարական եւ հայկական արքաների միջեւ առաջանում է թշնամություն: Կռվից առաջ Տիգրանին հաջողվում է քրոջը՝ Տիգրանուհուն, հնարամտությամբ փրկել եւ ազատել Աժդահակից: Տիգրանը Կապադովկիայից, Վրաց եւ Աղվանից աշխարհներից, Մեծ ու Փոքր Հայքից հավաքում է իրեն ենթակա զորագընդերը եւ ամբողջ հզո-րությամբ, «սքանչելի զինավառված» գնում է արշավի: Տիգրանը սկսում է պատերազմը, եւ կռիվը ավարտվում է միայն այն ժամանակ, երբ Տիգրանը դեմ առ դեմ հանդիպում է Աժդահակին: Տիգրանն իր երկար նիզակով հարվածում է Աժդահակի կրծքին, Աժդահակի երկաթե ամուր զրահը ճեղքվում է, եւ երբ Տիգրանը նիզակը դուրս է քաշում՝ նիզակի հետ դուրս է բերում Աժդահակի թոքի կեսը: Նման շարադրմամբ մեր պատմագետները հեռացնում են Մ. Խորենացու պատմագրությունից արեւապաշտական դիցահավատամքային հենքը եւ մեզ են ներկայացնում մեկ այլ չոր պատմություն, լեցուն դեպքերով եւ անուններով: Մ. Խորենացու ներկայացրած հանգույցի հետեւում ինչ-որ անհասկանալի խնդիր կա մեզ համար, եւ հասկանալի է, որ այս դաշնակցային փոխհարաբերության մեջ, մեր ուշադրության կենտրոնից ինչ-որ բան դուրս է մնացել, որի բացատրությունը մենք կարող ենք գտնել միայն «Տիգրան եւ Աժդահակ» ավանդապատման նորովի լուսաբանման մի-ջոցով, կամ հասկանալ ավանդապատումը այնպես, ինչպես մատուցում է Մ. Խորենացին: Հիմա փորձենք հասկանալ, թե իրականում ինչի՞ մասին է պատմում Մ. Խորենացին «Տիգրան եւ Աժդահակ» դիցամարտում: Աժդահակ-Աժի Դահակը մեր դիցաբանական մշակույթում Մարաստանի Աստիագես թագավորն է եւ վիշապազնուների հայրը: Պատմահայրը ներկայաց-նում է մեր տարածաշրջանի հնագույն ավանդապատումների «Հերոս եւ Վիշապ» հակամարտությունը դասական երեւույթը: Այս առումով շատ հե-տաքրքրական է «Տիգրան եւ Աժդահակ» ավանդապատման եւ Աժդահակի տեսած երազի շարադրանքը Մ. Խորենացու կողմից: Ավանդապատման ուշադիր քննախու-զությունը Մ. Խորենացու դիտակետից մեզ հանգեցնում է այս ձեւակերպմանը, «Հայոց ավանդապատումը ասում է, որ Պարսից եւ Հայոց դաշ-նակցությունը շատ էր մտահոգում Վիշապին, նրանց դաշնակցությունը հիշելով, Վիշապը մնում էր անքուն եւ հաճախ իր խորհրդականներին հարց էր տալիս, թե ի՞նչ հնարներ ու միջոցներ կարելի է գտնել՝ քանդել բյուր զորք ունեցող Հայոց արքայի եւ Պարսից արքայի բա-րեկամությունը»: Սա է ավանդապատման բուն էությունը: Մինչեւ ավանդապատման դրույթներին անցնելը, տեսնենք, թե ինչ դիցաբանական տեղե-կություններից է օգտվում Մ. Խորենացին, որոնք պահպանված էին մեր մշակույթում եւ կապվում են Աժդահակի կամ առհասարակ դիցական Վիշապ երեւույթի հետ: Առաջինը, որ մեզ Մ. Խորենացին ներկայացնում է հայոց դիցահավատամքային համակարգից, Վահագն Աստվածն է եւ նրա Վիշապա-քաղությունը: Մեր մշակութաբանության կողմից չկա հարցադրում, թե ի՞նչու է Մ. Խորենացին առաջինը ներկայացնում ոչ թե հայոց դիցահորը, այլ Վահագնին: Սա առանձին խնդիր է, մենք ներկայացնենք ժամանակակից հայ մշակույթում ձեւավորված տեսակետը, Վահագնը Վիշապա-քաղ է եւ ժամանակակից մեր ընկալումներում վիշապաքաղությունը նույնացվում է Վիշապ սպանելու կամ ոչնչացնելու երեւույթի հետ: Այս մոտեցումը հիմնովին սխալ է: Հայկական վիշապամարտության դիցական ընթացքը ուսումնասիրողներին պատմահայրը անմիջապես հու-շում է, որ «Հերոս եւ Վիշապ» հակամարտության հիմքը առաջին հերթին Վիշապի սանձահարումն է եւ ենթարկեցնելը: Հենց այս մոտե-ցումն է ընկած «վիշապաքաղ» մտքի հիմքում: «Քաղել» բառը հիմնականում նշանակում է «հավաքել», դրա մեջ ուղիղ իմաստով բացակայում է «սպանելու կամ վերացնելու» տարրը, հետեւաբար կարող ենք ասել, որ Վահագնի վիշապաքաղությունը լուծում է Անեզրական հավասարակշռության խնդիրը եւ այն, որպես հավերժական փաստ, ամրագրված է հայոց դիցահավատամքային համակարգում՝ որպես գերակա եւ անխախտ դոգմատ. «Արարչությու-նը Չարին չի ոչնչացնում, այլ հնազանդեցնում է եւ դարձնում է օգնական բարեբերության համար»: Վիշապը հայոց դիցահավատամքային հա-մակարգում մշտապես գտնվում է Վահագնի հսկողության տակ եւ ունի կոնկրետ պարտականություններ: Օձ վիշապը հսկում է Ջրի ակունքը, որին իր հերթին վերահսկում է Վահագնը: Մ. Խորենացին հուշում է, որ Արեւապաշտական գաղափարախոսության համակարգը այնպես է կառուցված, որ Վի-շապը ի սկզբանե ենթակա է միայն Վահագն Աստծուն եւ հայոց թագավորներին: Մեր տեսակի հաղթանակը պայմանավորված է Հայոց արքաների վիշապասանձությամբ Անկառավարելի դիցական Վիշապը կառավարվում է միայն Հայոց Վահագն Աստծո եւ հետո նոր հայոց թագավորների կողմից, եւ միայն այդ ժամանակ է Վիշապը ենթարկվում եւ կատարում իր դիցական պարտականությունները:Մ. Խորենացին հայոց դիցահավատամքային համակարգի դիցական Վիշապին երկրորդ անգամ ներկայացնում է «Տիգրան եւ Աժդահակ» ավանդապատման մեջ եւ հիմնավորում է վիշապասանձության անքակտելությունը հայոց հավատամքի մեջ: Այս անգամ նույնպես Վիշապը ենթակա է եւ կատարում է իր դիցական բարի ծառայությունը Հայոց արքային: Համաձայն Աժդահակի երազի, Տիգրանը Վիշապի վրա նստած հարձակվեց Աժդահակի վրա եւ սպանեց նրան: Այստեղ մի տրամաբանական հարց է ծագում, ինչու՞ է արքա Տիգրանը Վիշապի վրա նստած մարտնչում Աժդահակի հետ, ո՞րն է այս երեւույթի խորհուրդը: Փորձենք գտնել հարցի պատասխանը հայոց դիցահավատամքային համակարգի ու նաեւ համակարգի կիրառական երեւույթը հանդիսացող գորգագոր-ծության մեջ:Նախ անդրադառնանք գորգագործությանը: Մենք գիտենք, որ Վիշապը հստակ ներկայացված է հայոց գորգագործության մեջ, բայց չգիտնեք, թե ինչու: Պատասխանը մեկն է, գորգը պատրաստվում էր ամենաբարձր դասի համար, այսինքն՝ թագավորի, հետեւաբար թագավորի համար պատրաստված գորգը պետք է բոլորին մատնանշեր տվյալ թագավորի հիմնական արժանիքը, որն էր վիշապասանձությունը: Թագավորը նստում էր կամ կանգնում էր վիշապագորգի վրա, որը խորհրդանշում էր վիշա-պի դիցական ենթակայությունը եւ հայոց թագավորի դիցական գերակայությունը:Հայկական գորգերի ուսումնասիրությանը 40 տարի նվիրած Վ. Թաթիկյան ասում է. «Գորգը, առավել, քան մյուս արվեստները, հրաշալի կարողա-ցել է պահպանել մեր կրոնական հավատալիքների բազմաշերտությունը: Գորգագործն այնպես հնարամտորեն է խաչաձեւում քրիստոնեական եւ հեթանոսական հասկացությունները, որ կարելի է այն յուրացնել որպես մտածողության դասական օրինակ: Դրանով նա ակամայից կատարում է գիտա-կան աշխատանք: (Ըստ Վ. Թաթիկյանի) Աշխարհում գորգի հայտնի մասնագետները հստակորեն ասել են, որ դասական վիշապագորգը հայկական է: Աշխար-հում այսօր 200-ին մոտ դասական վիշապագորգ է մնացել, որից միայն մեկն է Հայաստանում՝ Սարդարապատի թանգարանում»:Իսկ պատմահայրը հայոց դիցահավատամքային համակարգի միջոցով հուշում է, որ Վիշապը հայոց հավատամքի մեջ շատ կարեւոր ու որոշակի կերտվածք ունի, նա ոչ բարի է, ոչ չար, նա դառնում է չար կամ բարի՝ ըստ նրա տիրոջ կամքի: Քանի դեռ Վիշապը ծառայում է հայոց արեւապաշտական դիցահավատամքային համակարգի շրջանակներում, նա ստիպված պետք է ծառայի հայոց արեւապաշտական 4 հիմնադրույթային գաղափարներին եւ նրանց ներկայացնող 4 աստվածներին:Առաքելականություն-ԱՐԱՄԱԶԴ,Լուսավորչականություն-ՏԻՐ,Արիականություն-ՎԱՀԱԳՆ,Բանախոսություն-ՄԻՀՐ:Յուրաքանչյուր կետ ունի բացատրություն, որ մենք կտանք մեկ այլ աշխատանքում: Գիտե՞ր այս համակարգի եւ վիշապասանձման դիցական երե-ւույթների մասին Մ. Խորենացին: Անշու՛շտ գիտեր, եւ մեզ համար շատ կարեւոր է տեսնել, թե ինչպես է մեր պատմահայրը կարողացել դասա-կան նյութը թաքնագրված ու գեղեցիկ փոխանցել մեզ:1) Խորենացին երազի միջոցով ներկայացրել է արեւապաշտական հավատամքի կրողին եւ ընդդիմախոսին:2) Արեւապաշտության կրողը Վահագն-Տիգրանն է, ընդդիմախոսը՝ Վիշապ-Աժդահակը:Մ. Խորենացին տեղյակ էր դիցահավատամքային խնդիրներին, վստահաբար գիտեր, որ հայոց հավատամքում Վիշապին սանձահարողը Վահագն Աստվածն է, որը հանդես է գալիս պատմահոր մոտ Տիգրան անունով, իսկ Տիգրանի ժառանգը՝ Վահագն անունով, այլ դիցական անհատականություններ արեւապաշտական գաղափարախոսության մեջ զրկված են վիշապասանձության դիցական ուժից: Մ. Խորենացին այս մոտեցմամբ ապագա սերունդներին հստակ բացատ-րում է, որ մեր տեսակի հաղթանակը պայմանավորված է Հայոց արքաների վիշապասանձությամբ, ինչպիսին է Տիգրանը: Հաջորդ կարեւոր տեղե-կությունը, որը թողել է պատմահայրը, հետեւյալն է.1) Տիգրան եւ Աժդահակ մենամարտով վիշապը բացահայտում է իր երկրորդ դեմքը:2) Վիշապը տիտան է եւ ունի իրական ծնողներ, հայրը Վիշապ Աժդահակն է, մայրը՝ Վիշապ Անույշը:3) Վիշապա-հայր Աժդահակը սպանվում է:4) Տիգրանը Վիշապաքաղություն է անում, գերեվարում է Վիշապամայր Անույշին եւ վիշապազուններին եւ տեղափոխում է Հայաստան:5) Հայկական էթնո մտածողության մեջ Վիշապը մարդայնացվեց եւ, որպես վիշապ մարդ, իր իգական սկզբով տեղադրվեց Հայկական Աշխարհում:6) Աժդահակի Վիշապ կնոջը՝ Անույշին, եւ նրանց սերունդի աղջիկներին եւ պատանիներին գերիների բազմությամբ հանդերձ, Տիգրանը բնա-կեցրեց մեծ լեռան կամ Մասիս Լեռան փլվածքի վերջում կամ մեզ հայտնի Ակոռիս հատվածում:Մ. Խորենացին գրում է, որ տարածքները, որոնք տրվեցին վիշապազուններին, հասնում էին մինչեւ Գողթանի սահմանները: Ըստ որոշ տե-ղեկությունների, վիշապազնուների դաստակերտներն էին Տամբատ, Ոսկիողա, Դաժգույնք, Վրանջունիք եւ այլն: Նրանց է տրվում նաեւ 3 ավան՝ Խրամ, Ջուղա եւ Խոշակունիք՝ գետի մյուս կողմում, ամբողջ դաշտը, որի գլուխն է Աժդանականը: Մ. Խորենացին հիշեցնում է, որ «Հե-րոս-Վիշապ» կապը հայոց դիցհավատամքային ընկալումներում պետք է լինի անխախտ:Պատմահայրը ներկայացնում է մեզ «Հերոս եւ Վիշապ» անխախտ դոգմատից հայոց դիցահավատամքային ընկալումների աստիճանական հետընթացը: Պատմահայրը տեղեկացնում է, որ Աժդահակի սերունդը անմահ է եւ ներկայացնում է մեզ նրա սերունդին, վիշապազուն Արգավանին եւ զավակնե-րին: Վիշապազնուները ներկա են Արտաշեսյան պատումներում, նախ՝ իբրեւ բարեկամ, ապա՝ թշնամի: Թշնամության բացահայտման առիթը դարձավ Արտաշեսի կին Սաթենիկի սիրային կապը վիշապազարմ Արգավանի հետ: Վիշապազնուների դավադրությունը բացահայտում է Արտաշեսի որդի Արտա-վազդը եւ ոչնչացնում է Արգավանին ու բոլոր վիշապազուններին: Ըստ մեր դիցահավատամքային համակարգի գլխավոր դրույթի, Արտավազդը ոչն-չացնելուց զատ, պետք է հնազանդեցներ վիշապազուններին: Եվ այդ դրույթից ելնելով՝ պատմահայրը ներկայացնում է Արտաշեսի որդի Արտա-վազդին որպես վիշապամարտիկ, այլ ոչ թե վիշապասանձ: Այստեղ է, որ հստակ տեսանելի են դառնում Մ. Խորենացու խորը գիտելիքները, նա մատ-նանշում է մեզ հայոց հավատամքի մեջ առաջացած դիցահավատամքային խզումը: Ահա այս դրույթով է պայմանավորված նաեւ, որ Արտավազդը օժտված էր բնավորության այնպիսի գծերով, որոնք հակասում էին արեւապաշտական 4 գլխավոր դրույթներին: Նա չարացած է եւ շեղվել է բուն դիցական կանո-նից, այսինքն՝ Վիշապասանձից դարձել է Վիշապամարտիկ: Մեր կարծիքով՝ սա է այն հիմնական պատճառը, որից դրդված Հայրը անիծեց նրան, եւ Արտա-վազդին, որպես Վիշապամարտիկի, ստիպված փակեցին Մասիսի վիհերից մեկում: Իսկ Արտավազդի ազատման կամ չազատման խնդիրը արդեն բխում է վերոշարադրված դիցական անխախտ դրույթից:Փորձենք հասկանալ նաեւ, թե Տիգրանի կինը ինչ ազգից է: Աժդահակի եւ Տիգրանուհու երկխոսությունից կռահում ենք, որ Հայոց թագու-հի Զարուհին Արյաց տնից է, եւ Զարուհին, ըստ Աժդահակի, նախանձում է Տիգրանուհուն՝ «Արյաց տիկին դառնալուդ համար»: Ավանդապատման մեջ շատ կարեւոր է Տիգրանի քույրը, Մ. Խորենացին արքայի քրոջը շատ հետաքրքիր է ներկայացնում՝ կենտրոնացնելով ընթերցողի միտքը կար-ծես թե միայն Տիգրանուհու եղբայրասիրության վրա, որը միայն թվացյալ է:1) Մ. Խորենացին, շատ նրբանկատորեն նշում է, որ Աժդահակին, այլ ոչ թե Վիշապին ոչնչացելուց հետո Հայոց արքա Տիգրանը «Տիգրանուհուն մեծ բազմությամբ ուղարկում է Տիգրանակերտ քաղաքը»: Մ. Խորենացու շարադրածից հասկանում ենք, որ Տիգրանուհին Աժդահակին սերունդ չի պարգեւել, եւ Մ. Խորենացին մեզ շատ գեղեցիկ հուշում է, որ Տիգրանուհին է պահպանել հայոց դիցական թագավորական սերունդը: Ըստ պատմա-հոր՝ Տիգրանուհուց է սկիզբ առնում Հայոց Աշխարհում կամ, ինչպես նշում է պատմահայրը, այս կողմերում հայտնի «Ոստան ազատությա-ն» կոչված արքայազարմ ազնվական դասակարգը, ըստ պատմահոր՝ Տիգրանուհին է ապահովել Հայոց վիշապասանձ սերունդ: Ահա Տիգրանուհու կամ ըստ Մ. Խորենացու Ծիրանազգեստ հայ կնոջ, արեւապաշտական բուն Առաքելությունը: Այսպիսով, Մ. Խորենացին մեզ հուշում է, որ Հայոց աշխար-հում կա 4 տեսակ.1. ժառանգական-Վիշապասանձ, «Ոստան ազատության» արքայազարմ ազնվական դասակարգ:2. Ժառանգական-Վիշապազնուններ:3. Ժառանգական-Խառնածիններ:4. Ժառանգական-Հայկազանց երկրացիներ:Շատ կարեւոր է հասկանալ «Հայկազանց երկիր» տերմինը: Այս տերմինը հնչեցվում է Աժդահակի երազում. «Երազում նա մի անծանոթ երկրում էր, մի բարձրաբերձ լեռան մոտ, որի գագաթը թվում էր պատած սարսափելի սառնամանիքով: Կարծես մեկը ասում էր, թե դա Հայկազանց երկիրն է»: Կանգ առնենք այստեղ «Հայկազանց երկիր» բառակապակցության վրա, Աժդահակը օգտագործում է մի բառակապակցություն, որ իր արմատներով կապված է Հայկ Նահապետի ժամանակաշրջանի հետ, այսինքն «Հերոս եւ Վիշապ» անտոգոնիզմը Աժդահակի դիցաբանական հիշողության մեջ ամրացված է եւ, ըստ Աստվածաշնչի, ունի մեկ մեկնություն. «Եւ էղիցի Բաբելոն ի բլուրս բնակության վիշապաց, յապականութիւն եւ ի շնչիւն, եւ մի՛ բ-նակեսցի»: (Գրք. Jer, Գլ. 51 51:37) Երազի հաջորդ հատվածում ասվում է. «Երբ նա երկար նայում էր այդ լեռանը, հանկարծ մի ծիրանազգեստ կին ե-րեւաց՝ ծածկված երկնագույն քողով, բարձր լեռան գագաթին նստած: Կինը բարձրահասակ էր, խոշոր աչքերով, կարմիր այտերով եւ ծննդաբերության ցա-վերով էր բռնված»:Աժդահակը հիացմունքով ու ակնապիշ երկար ժամանակ նայել է այդ կնոջը: Հանկարծ կինը ազատվում է եւ բերում է 3 զավակ, 3-ն էլ հասակով ու տես-քով՝ կատարյալ դյուցազուններ: 1-ինը առյուծի վրա նստած սլացավ դեպի արեւմուտք, 2-րդը՝ ընձի (հովազ) վրա հեծած, դիմեց հյուսիս, 3-րդը վիթխարի վիշապ սանձած՝ բուռն թափով հարձակվեց մեր տերության վրա: Պարզաբանենք այս հատվածի գործողություն կատարող մասնակիցների էությունը.1) Բարձր Լեռ (Արարչագործությունը տեսած Արարատ սար),2) Ծիրանազգեստ կին (Դիցամայր),3) Դիցեր,4) Դիցական կենդանիներ:Աժդահակը կանգնած է իր ապարանքի տանիքին, իմաստունների հետ միասին, պատվում էր աստվածներին զոհերով եւ խնկով: Այդ պահին հանկարծ Աժդա-հակը վեր նայեց եւ տեսավ Վիշապ հեծած Մարդուն, որ Արծվի նման վայր սլանալով հարձակվում է Աժդահակի եւ մյուսների վրա, ցանկանում էր նաեւ կործանել Աժդահակի աստվածներին: Աժդահակը կռվի մեջ է մտնում սքանչելի դյուցազնի հետ, վերցնելով իր վրա դյուցազնի հարվածները, կռիվը վերջանում է Աժդահակի կործանումով: Խորենացու պատմության շարադրանքի հիմքը Հայոց Հավատամքի բուն էությունն է Նոր Կտակարանը նույնպես անմասն չի մնացել հայոց հավատամքի «Հերոս եւ Վիշապ», ինչպես նաեւ Ծիրանազգեստ Կնոջ ավանդապատումից: Այսպես է հայոց արեւապաշտական էությունը ներկայացվում Հովհաննեսի Հայտնությունում.1. Մեծ նշան մը երեւցաւ երկինքի մէջ.- կին մը՝ արեւը հագած, լուսինը՝ իր ոտքերուն ներքեւ, եւ տասներկու աստղէ պսակ մը՝ իր գլուխին վրայ,2. յղի ըլլալով կ՛աղաղակէր. երկունքի ցաւ կը քաշէր ու կը տանջուէր ծնանելու համար:3. Ուրիշ նշան մըն ալ երեւցաւ երկինքի մէջ. ահա՛ մեծ շառագոյն վիշապ մը կար, որ ունէր եօթը գլուխ ու տասը եղջիւր, եւ իր գլուխնե-րուն վրայ՝ եօթը թագ:4. Անոր պոչը կը քաշէր երկինքի աստղերուն մէկ երրորդը, ու նետեց զանոնք երկրի վրայ: Վիշապը կայնեցաւ այն կնոջ առջեւ՝ որ ծնանելու մօտ էր, որպէսզի լափէ անոր զաւակը՝ երբ ծնի:5. Կինը ծնաւ արու զաւակ մը, որ երկաթէ գաւազանով պիտի հովուէր բոլոր ազգերը: Անոր զաւակը յափշտակուեցաւ Աստուծոյ եւ անոր գահին քով:6. Կինն ալ փախաւ անապատը, ուր Աստուծմէ տեղ պատրաստուած էր անոր, որպէսզի հոն կերակրուի հազար երկու հարիւր վաթսուն օր:7. Ապա պատերազմ եղաւ երկինքի մէջ. Միքայէլ եւ իր հրեշտակները պատերազմեցան վիշապին հետ: Վիշապն ալ պատերազմեցաւ իր հրեշտակնե-րով,8. Բայց չկրցաւ յաղթել, ու երկինքի մէջ ա՛լ տեղ չգտնուեցաւ անոնց:9. Ուստի վտարուեցաւ մեծ վիշապը, այն նախկին օձը՝ Չարախօս ու Սատանայ կոչուած, որ մոլորեցուց ամբողջ երկրագունդը. Վտարուեցաւ դէպի երկիր, եւ իր հրեշտակները վտարուեցան իրեն հետ:10. Ու լսեցի երկինքի մէջ հզօր ձայն մը՝ որ կ՛ըսէր. «Հի՛մա եղաւ մեր Աստուծոյն փրկութիւնը, զօրութիւնն ու թագաւորութիւ-նը, եւ անոր Օծեալին իշխանութիւնը. որովհետեւ խորտակուեցաւ մեր եղբայրներուն Ամբաստանողը, որ ցերեկ ու գիշեր կ՛ամբաստանէր զա-նոնք մեր Աստուծոյն առջեւ:11. Անոնք յաղթեցին անոր՝ Գառնուկին արիւնով եւ իրենց վկայութեան խօսքով, ու չսիրեցին իրենց անձը՝ մինչեւ մահ:12. Ուստի ուրախացէ՛ք, երկի՛նք, եւ դո՛ւք՝ որ կը բնակիք անոր մէջ. վա՜յ երկրին ու ծովուն, որովհետեւ Չարախօսը իջաւ ձեզի՝ սաստիկ զայ-րոյթով, քանի որ գիտէ թէ ունի կարճ ժամանակ»:13. Երբ վիշապը տեսաւ թէ ինք նետուեցաւ երկրի վրայ, հալածեց արու զաւակ ծնանող կինը,14. Մեծ արծիւի երկու թեւեր տրուեցան այդ կնոջ, որպէսզի թռչի դէպի անապատ, իր տեղը՝ ուր պիտի կերակրուէր ժամանակ մը, ժամանակներ ու կէս ժամանակ՝ հեռու օձին երեսէն:15. Իսկ օձը իր բերանէն հեղեղի պէս ջուր թափեց կնոջ ետեւէն, որպէսզի հեղեղով ընկղմէ զայն:16. Բայց երկիրը օգնեց կնոջ. երկիրը բացաւ իր բերանը եւ կլլեց այն հեղեղը՝ որ վիշապը թափեց իր բերանէն:17. Վիշապն ալ բարկացաւ կնոջ դէմ, ու գնաց պատերազմելու անոր զարմէն մնացողներուն հետ, որոնք կը պահէին Աստուծոյ պատուիրանները եւ ունէին Յիսուսի վկայութիւնը:Թողնում եմ այս հատվածի զուգահեռ մեկնությունը եւ բավարարվում եմ միայն ներկայացնելով ՄԻՔԱՅԵԼ (մեկ հայ աստված) տերմինը: Տեր-մինի հիմքը ՔԱՅ-ՀԱՅ բառն է, համոզված եմ, որ Նոր Կտակարանի պարբերությունը օգտվում է Հայոց Արեւապաշտական Հավատամքի գլխավոր դր-ույթից, որը նույնությամբ ամփոփված է «Տիգրան եւ Աժդահակ» ավանդապատումում: Տեղին է այս հոդվածի շրջանակներում նաեւ հիշել Գրիգոր Նարեկացու «Տաղ Յարության»-ը եւ մեջբերումներ անել: Տաղ ՅարութեանՓա՜ռըք Քրիստոսի ամենազօր յարութեան:Սայլն այն իջանէր ի լեռնէն ի Մասեաց.Եւ ի վերայ նորա աթոռք են կարգեալ,Եւ ի վերայ նորա՝ գահոյք ոսկեղէնք,Եւ ի վերայ նորա՝ բեհեզք ծիրանիք,Եւ ի վերայ նորա՝ Որդի արքայի,Եւ յաջմէ նորա վեցթեւեան սերովբէքն,Յահեկէ նորա՝ բազմաչեայ քերովբէքն,(հատված) ԲԵւ մազն ամէն՝ հոյլ մարգարիտ.Եւ ահա չշարժէր սայլիկն այն,Եւ ահա չխաղայր անիւն այն:Այն ճորտն ճոճ էր եւ ճապուկ,Ուռամիջակ, հաստաբազուկ,Լայնաթիկունք, խարտիշագեղ, ահեղագոչ.Նա ձայն ածէր եզնամոլին,Կանչիւն առնէր աթոռակին.Դարձեալ խաղայր եզնամոլը՛ն,Խաղայր, ցնծայ աթոռակըն.(հատված) ԳԵւ այն մանուկ խարտիշագեղն՝Այն Յովհաննէսն էր Մկրտիչն.Եւ այն չորս կուրծն սայլին՝Աւետարանն էր Քրիստոսի:(հատված) ԴԻ գիլ գայր, ի գիլ, սայլիկն ի գիլ,Ի Մասեաց յաջ կողմանէնՍայլիկն ի գիլ գայր, ի գիլ.Եւ ճռընչալով գայր, մտանէր յԵրուսաղէմ.Եւ որդիք նոր Սիովնի ելին ընդառաջ,Որք երգէին զերգս ասելով.-Փա՜ռըք Քրիստոսի ամենազօր յարութեան,Այսօր արձակեցաք ի կապանաց նախնոյԵւ վերստին նորոգմամբ:(հատված) Տաղի մեջ նույնպես կրկնվում է վիշապասանձության դիցաբանական ողջ երեւույթը, որը կատարվում է Մեծ Լեռան վրա: Անդրադառնալով Գ. Նարեկա-ցու այս Տաղին՝ ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրում եմ երեւույթի կրկնության վրա: Ներկայացված նյութերը հայ պատմագրության մեջ ուշադրության գրեթե չեն արժանացել: Կցանկանայի շեշտել, որ Մ. Խորենացու «Պատմությունը» շատ լուրջ մեկնության կարիք ունի դիցահավատամքային տեսանկյունից: Ես չեմ թերագնահատում եղած ուսումնասիրությունները, բայց ինձ հայտնի որեւէ հեղինակ չի կարո-ղացել բացահայտել Մ. Խորենացու պատմագրության իրական հոգեկերտվածքը:Վերջին շրջանի Վիշապաքաղության դասական մեկնությունը կատարել է Ալ. Վարպետյանը. «... Վիշապները եւս չեզոքացվում են կամ սանձահար-վում, որի այլաբանական փորձն ունեին մեր թե այլոց նախնիք: Հիշենք Վահագն վիշապաքաղին եւ ռուսական Կաշչեյ Անմահի ասքը (բառացի՝ «Անմահ գերի»), որի վախճանը գտնվում էր Տիեզերածովի մեջ գտնվող կղզու, նրա կաղնու տակ գզրոցի, գզրոցի մեջ՝ նապաստակի, նրա մեջ՝ սագի, սագի մեջ՝ ձվի, ձվի մեջ՝ նետասեղի ծայրին...»:Ցանկանում եմ նաեւ անդրադառնալ «Լուսանցք» թերթում տպագրված Քուրմ Մանուկի որոշ մտքերին, որոնք նա արծածել է իր հոդվածում: Ճիշտ է Քուրմ Մանուկի մոտեցումը: Նա կարծում է. «Աժդահակապատումը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ մի քանի Աժդահակներ են եղել: Երազ տեսնո-ղը վերջին Աժդահակը՝ հայոց Տիգրան Երվանդունի թագավորի ժամանակվա Մարաց թագավորն է եղել»: Տեղին է նկատել Քուրմ Մանուկը, որ «Խորենա-ցին իր ընթերցողին ծանոթացնում է նաեւ նրա նախնու՝ Բյուրասպի Աժդահակի հետ: Բյուրասպի Աժդահակ ասածը,- գրում է պատմիչը,- նրանց (պարսիկների) նախնին է՝ Նեբրովթին ժամանակակից: Որովհետեւ երբ լեզուները ամբողջ աշխարհի վրա ցրվեցին, այս բանը չկատարվեց խառնի-խուռն եւ առանց առաջնորդների, այլ կարծես մի աստվածային ակնարկությամբ որոշվեցին գլխավորներ եւ ցեղապետներ, որոնցից յուրաքանչ-յուրն իր սահմանը ժառանգեց կարգով եւ զորությամբ: Սա (Աժդահակը,- Ք.Մ.) ոչ այնքան քաջությամբ (ինչպես Նեբրովթը,- Ք.Մ.), որքան ճո-խությամբ եւ ճարտարությամբ իր ազգի ցեղապետությունը վարում էր Նեբրովթին հնազանդվելով...»: Համամիտ եմ Քուրմ Մանուկի այն տե-սակետին, որ Մ. Խորենացին թաքնագրում է իր պատմությունը: «Գալով մեզ հետաքրքրող Բյուրասպն Աժդահակին՝ նկատենք, որ նրա ծագումը բնութագրելով՝ Խորենացին ասում է՝ «վիշապազուն» (վիշապներից սերված, վիշապների կողմից ստեղծված) եւ «վրիպածին» (սեռական անբնական կա-պից ծնված մեկը...):Չպետք է համաձայնեմ Քուրմ Մանուկի այս թեզին՝ «Թե ինչու էր քրիստոնյա պատմիչն այդքան սիրում իր հեթանոս (հեթանոս տերմի-նը շատ վիճարկելի է նույնիսկ Մ. Խորենացու մոտ,-Ա.Մ.), արքային»: Ուշադիր կարդալով Մ. Խորենացուն՝ շատ դժվար է նրան համարել քրիստոնէա պատմիչ («է» տառը բառի մեջ արտահայտում է Հայոց Էության բուն գաղափարը): (Որպեսզի թյուրըմբռնում չլինի, հարկ ենք համարում «Լուսանցք»-ի կողմից մի պարզաբանում անել: «Թե ինչու էր քրիստոնյա պատմիչը այդքան սիրում...»-ը քուրմ Մանուկի թեզը չէ: Դա քուրմ Մանուկի «Աժդահակի երազը» նյութի ենթավերնագիրն է, որ դրել է խմբագիրը: Պարզապես այդ «Թե ինչու էր...»-ը պետք է կարդալ ոչ թե հարցականով, այլ՝ հաստատական (ինչպես եւ կա): Այն է՝ դրանով պատասխան է տրվում բոլոր նրանց, ովքեր կարծում են, թե Խորենացին քրիստոն-յան պատմիչ է: Այլ կերպ՝ ընթերցողին ասել ենք,- ահա՛ թե ինչու է «ձեր» (գերակշռող մասի համոզմամբ) քրիստոնյա պատմիչը այդքան սիրում մեր՝ հեթանոս արքային-խմբ.):Ամփոփելով այս քննախուզությունը՝ ասենք, Մ. Խորենացին իր պատմության շարադրանքի հիմքը դարձրել է Արեւապաշտական Հավատամքի ձո-ների ոչ թե պատառիկները, այլ Հայոց Հավատամքի բուն էությունը: Պատմահոր միջոցով մեզ է հասել աշխարհաստեղծ Հայոց Հավատամքի բուն էությունը, որը ճշմարտապես պահպանվել է նաեւ Նոր Կտակարանում, եւ հայտնի է Հովհաննեսի Հայտնություն պատմությամբ: Այս Հայտնությունը կառուցված է հայոց վիշապասանձությանը համարժեք, իսկ Հայտնության հեղինակը չէր կարող ունենալ այլ անուն, քանի որ Միջագետքի դիցահավատամքային համակարգում ընդամենը կա մեկ Հերոս, որի անունն է Ձենով Հովան (Հովանես): Նրան է տրված հնչեցնելու Ա-նեզրական Դիցական Ճշմարտության Ձայնը հազարամյակներ ի վեր եւ ինքը, նույն Ձենով Հովանը, ազդարարում է իր տեսակի հավերժականութ-յունը՝ այս անգամ Նոր Կտակարանից: Արամ ՄկրտչյանԳերմանիա «Լուսանցք» թիվ 1-3 (177-179), 2011թ.Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org -ի «Մամուլ» բաժնում www.pressinfo.am -ի «Բեռնում» բաժնում