Ներքին թշնամուն դեմ հանդիման. Բանականությունը, բանականության այլասերումը...

Գրել է Լուսանցք

04-06-2011

Ներքին թշնամուն դեմ հանդիման – Բանականությունը, բանականության այլասերումը, դրան՝ մերօրյա հայ «մտածողի» մասնակցելը Գրեթե բոլոր իմաստասիրական դասագրքերում ասվում է, որ «մարդը բանական արարած է»: Եվ դա ասողը ու նրա ասածը որպես բացարձակ ճշմարտություն կրկնողը այդ արտահայտությունը այնպես հպարտորեն է հնչեցնում, որ կարծես բանա-կանությունը սերնդե-սերունդ անսայթաք եկել-հասել է իրենց, իրենք էլ դրա հարազատ կրողն ու զարգացնողն են դարձել: Մարդկային, չափա-զանց մարդկային ինքնահավանություն ու պարծենկոտություն: Իրականում՝ ոչ բոլոր մարդկային տեսակներն են ի վերուստ օժտված բանականությամբ՝ մարդկային բարձրագույն հոգեմտային այդ որակով: Օրինակ, հողածինը (ադամականը) իր ողջ բնույթով հողին՝ բնության բացասական տարրին ու հողայինին կառչածը, ինչպե՞ս կարող է բանականություն ունենալ. սրա վերաբերյալ ճիշտը «մտածող արարած» ասելն է, թեեւ դա էլ շա՜տ վերապահորեն, քանզի երբ մտածողությունը բանականության պսակով չի պատվում՝ դադարում է այդպիսին լինելուց: Բանականությունից զուրկ են նաեւ միջցեղային (անգամ հրածին-հողածին) խառնածինները. սրանք երկատվածության պատճառով իրենցից գլուխ չեն հանում... էլ ու՜ր մնաց բանականությունի՞ց գլուխ հանեն, սրանք իրենք իրենց չեն ճանաչում՝ ինչպե՜ս կարող են իրենցից դուրս աշխարհն ու տիեզերքը ճանաչել («ճանաչիր ինքդ քեզ եւ կճանաչես աստվածներին», այսինքն՝ բանականություն կունենաս. ասում է հին հունական ցեղային իմաստությունը): Իզուր էր մարդկային այս տեսակներին, ըստ նրանց սուրբ գրքի՝ Բիբլիայի, աստվածները արգելել իմացության (որը բանականության ընդամենը ելակետն է) ծառի պտուղը ճաշակել, իսկ դա ի վերջո ճաշակող-ների սերունդները մինչեւ հիմա էլ արդարացիորեն համարում են նախածին մեղք (իմացությունը այսպես՝ բացասականորեն արժեւորող-ներին էլ ինչպե՜ս կարելի է բանականություն ունեցողներ համարել): Իմացության ծառի պտուղը ճաշակելով՝ հողածիններն ու հողածին-հրածին խառնածինները (Բիբլիայի մարգարեներն ու թագավորները հիմնականում այսպիսիք են) չդարձան իհարկե բանական արարածներ ու չեն կա-րող դառնալ:Բանականությունը արիական՝ հրածին-մարդատեսակային հոգեւոր որակ է: Բանն այն է, որ բնության չորս տարրերը՝ հուրը, օդը, ջուրը, հողը, մարդկային տարբեր տեսակների մեջ տարբեր չափաբաժիններով է բաշխված: Հուրը՝ բնության ամենազգացական տարրը, մարդու արիական ցեղատեսակի մեջ ամենից շատ է, որի համար էլ նա կոչվում է նաեւ հրածին: Նրա հրածնությունն էլ նախապայման է այն բանի համար, որ նա իրեն, իրեն շրջապա-տող աշխարհը, տիեզերքն ու արարչական զորությունները բանականորեն դիտի, այսինքն՝ չբավարարվի տրվածով, մարմնական զգայարաններով ընկալա-ծով (դա հայոց լեզուն անվանում է Բան), այլ հաղթահարի դրանք (Բանը) ու գնա դրանց ակունքները, վերհանի դրանց տակ թաքնված խորհուրդները (հա-յոց լեզվի Բանականություն բառը հենց այդ հոգեվիճակն է արտահայտում1): Չէ՞ որ բանականությունը՝ բարձրագույն հոգեւոր որակը, ենթադ-րում է հոգու ամենաարթուն ու զգայուն վիճակ, որը արիի մեջ ապահովում է նրանում բնության տարրերից ամենազգացական ու ակտիվ տարրի՝ հուրի գերակշռությունը: «Մարմնիդ աշտանակի վրա իբրեւ ճրագ բազմականթեղյան՝/ Գլխիդ կլորությունը հաստատվեց2,/ Որպեսզի այդպիսով, չհեռանալով օրինակելի լույսի շնորհից,/ Տեսնես Աստծուն եւ անանցանելիքն իմաստասիրես:/ Բանականության պատվով կրկնապես ճոխացար,/ Որ-պեսզի վերուստ քեզ տրված բոլոր բարեմասնությանց՝/ Հաղթանակը դու պատմես անարգել անկաշկանդ լեզվով»,-հայ արիի օրինակով արիական այդ առա-քինության մասին ասում է Նարեկացին: Սակայն, արի ցեղատեսակի մեջ էլ բանականությունը, որպես ընդհանուր ցեղային որակ, միշտ չի տեւել. տիեզերական ձմռանը, երբ ցեղը ցրվեց, որի հետեւանքով նա թուլացավ ու նրա վրա հողածինները իշխանություն հաստատեցին (դա շարունակվում է նաեւ մեր օրերում)՝ նրա այդ հոգեւոր որակը, ի թիվս այլերի, աստիճանաբար թուլացավ ու, ի վերջո, իշխողների թելադրմամբ այլասերվեց, որին, պարզ է, մասնակցեց նաեւ ցեղի տականքը, «ներքին թշնամին»,-ինչպես ասում է Նարեկացին: Բանականությունը՝ ցեղային որակը պահպանվեց ցեղի մեծերի մեջ միայն, այն էլ ոչ միշտ լրիվորեն: «Արարչի որդու» (արտահայտությունը Նարեկացուց է)՝ արիի բանականության այլասերումը ցեղի մեծերը, ինչ խոսք, նկատեցին: Օրինակ՝ նույն մեր Նարեկացին: «Ո՜վ, հիմար, ինչու՞ ինքն քո կամքով կորացար գետնին (հողածնի միակ պատվարին,-Ս.Մ.),/ Եվ միշտ աշխարհի չնչին ու ճղճիմ հոգսերով տարված՝/ Անապատական ցիռերի (ինչպես անապատներում դեգերող ադամականներն էին,-Ս.Մ.) կարգը դասեցիր դու քեզ»,-գրում է նա: Կամ էլ՝ «Ինչպե՞ս անվանվեմ բանական (որպիսին ծնվել է,-Ս.Մ.), երբ կցորդվել եմ հիմար անբաններին.../ Ինչպ՞ս համբավվեմ ես ի-մացական, երբ իմացության դռներն են փակվել...»: Արիական բանականության այլասերումը նկատեց նաեւ արիացի գերմանացին՝ հանձին նրա մեծեից մեկի՝ Նիցշեի: Իմաստասերը իր՝ «Ինչպես «ճշմարիտ աշխարհը» ի վերջո հեքիաթ դարձավ3 (մի մոլորության պատմություն)» փոքրիկ էսսեում նկատում է, որ նախասկզբնապես «ճշմարիտ աշխարհը իմաստունին, բարեպաշտին, առաքինուն, հասանելի էր: Նա ապրում էր նրա մեջ, նա այդ աշխարհն էր» (բա-նականության այդ ձեւը նա համարում է սթափ, «խելոք, պարզ, համոզիչ» բանականություն): Այնուհետեւ բանականությունից «ճշմարիտ աշ-խարհը» աստիճանաբար վերանում է, նրա իզն ու թոզն էլ չի մնում, եւ նրանում պահպանվում է սին գաղափարը, մտային բարբաջանքը միայն. ««Ճշմարիտ աշխարհը»-իդեա, որն այլեւս ոչնչի պետք չէ, նույնիսկ ոչինչ չպարտավորեցնող,-անպետք, ավելորդ դարձած իդեա»,-այսպես է բանակա-նության այլասերումի վերջին փուլը բնութագրում Նիցշեն: Այդ փուլը իմաստասերը պատկերացնում է նաեւ որպես «ազատ մտքերի սատանայական աղմուկ-աղաղակ»: Բանականության այլասերումը Նիցշեի ժամանակներում, սակայն, չավարտվեց: Դա շարունակվեց նաեւ նրանից հետո, նաեւ մեր օրերում ու՝ ավելի մեծ ընդգրկումներով (պոստմոդեռնիզմը, օրինակ, ավելի մեծ «սատանայական աղմուկ» չէ՞, քան Նիցշեի լսածները): Բանականության մեր օրերի այլասերումին էլ է «հայը» իր տաբեր տեսակներով‘ կրոնավոր, մտավոր, քաղաքական..., մասնակցում:Մի փոքր կանգ առնենք հայ մտածող տեսակի «սատանայական աղմուկին», ի՛նչն էլ մեզ դրդեց սույնը գրելուն: «Ռուբիկոն» անվամբ մի եռամյա հանդես կա, որի համարներից մեկում մեր օրերի հայ պոստմոդեռն մտածողներից մեկը մեջբերում է Հրանտ Մաթեւոսյանին: ««-Հայերին Լեոն է հնարել: Մինչեւ Լեոն, սուտ է, հայեր չեն եղել: ...Մերանը Լեոն գցեց: Մածունը ոնց են սարքում, կաթի մեջ մերան են գցում, դառ-նում է մածուն, Լեոն հայերին այդպես է հնարել: «-Թուրքերն եկան,- ասում էր ձիապանը:- Չկային, է, չկային: Քսան թվին ստեղծվեցին: Սեր-գեյ Միրոնովիչ Կիրով,- ասում էր ձիապանը: -Երեսուն տարում ոնց ժողովուրդ դարձան: Սոցիալիզմի մերը չմեռնի, ապա մի ասա սոցիա-լի՜զմ»: Ընդ որում, Մաթեւոսյանին այդ «մտածողը» մեջբերում է ենթատեքստից դուրս եւ... իբր գրում-հաստատում է այդ պոստմոդեռն մտածողը. «Եվ այսպես՝ չե՛ն եղել: Ո՛չ մեկը եւ ո՛չ էլ մյուսը: Հայերին հնարել է Լեոն, իսկ ադրբեջանցիները ժողովուրդ են դարձել սոցիալիզմի շնորհիվ, երեսուն տարվա ընթացքում»: Ի՞նչ է դուրս գալիս: Ըստ հեղինակի, հայ-հայությունը զուտ գաղափար է (այն էլ՝ միայն 19-20-րդ դարերում հանձին Լեոյի ստեղծված): Եվ ոչ իրականում գո-յություն ունեցող, որոշակի ծագում-կենսաբանությամբ ազգատեսակ. եւ եթե օրերից մի օր նոր Լեո ծնվի եւ նա հայության նոր «մերան» (գա-ղափար) ստեղծի, ապա մենք բոլորովին նոր հայ-հայության հետ գործ կունենանք: Մեր թշնամիների վառ երեւակայության մեջ անգամ մտային նման բարբաջանքներ չեն կարող առաջանալ: Մերօրյա հայ «մտածողը», դուր գալու համար իր դեմոկրատ տերերին, որոնց ամեն ազգ-ազգություն, բնական մարդկայնություն գրգռում է, հայ-հայությունն է արդեն ժխտում, ինչը... նրա հացի խնդիրն է լուծում: Լայն կտրվածքով դիտած՝ նրա «բանականության» մեջ ճշմարիտ աշխարհն ար-դեն իսպառ բացակայում է: Իսկ կիկոսաբանությունները՝ որքան ասես: Եվ դա մինչեւ տիեզերական գարնանը (որի նշաններն արդեն երեւում են) Հայ Բանականության վերածնունդը, որն արդեն թույլ չի տա նրան այդպիսի մտային բարբաջանքների դիմելու: Սերգեյ Լ. ՄանուկյանԵՊՀ փիլիսոփայության եւ հոգեբանության ֆակուլտետի դոցենտ 1 Արիական այլ լեզուների -ռազում- բառն էլ բանականության արիական-ցեղային որակ լինելն է շեշտում (բառն առաջացել է ռասսա-ցեղ բա-ռից): 2 Արմենոիդ՝ արիական գանգուղեղն է նկատի առնվում:3 Հեքիաթը իմաստասերը այստեղ հասկանում է հորինվածքի իմաստով: «Լուսանցք» թիվ 21 (197), 2011թ.Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org -ի «Մամուլ» բաժնում www.pressinfo.am -ի «Բեռնում» բաժնում