Բագրատունյաց տոհմը՝ հա՞յ, թե՞ հրեա...

Գրել է Լուսանցք

25-02-2011

Ճշմարտություն եւ իրականություն – Բագրատունյաց տոհմը՝ հա՞յ, թե՞ հրեա Պատմաբաններից ոմանք ընդունում են Բագրատունիներին որպես հայ, մյուսները՝ որպես հրեա: Բոլոր քննարկումներում ելակետ են համար-վում Մովսես Խորենացու եւ այլոց հայտնի շարադրանքները, Բագրատունյաց տոհմը սերում է հրեա Շամբատից կամ Սափատիա անվամբ իշխանից: Պատ-մական դեպքերը շարադրած բոլոր հեղինակները ինչպես մ.թ.ա., այնպես էլ հետո նշում են մեկ անառարկելի փաստ. Երուսաղեմից հրեաները տե-ղափոխվել են Բաբելոն, նաեւ՝ Հայաստան: Մեր նպատակն է այս հոդվածում Բագրատունիների ծագումնաբանությունը եւ ազգային պատկանելությունը ներկայացնել այնպես, ինչպես նրանք կան պատմության մեջ, եւ զատել նրանց հայտնի պատմություններից: Փորձենք հասկանալ՝ ով է իրականում Շամբատ կամ Սափատիա անվամբ իշխանը իր ծագումով: Չենք անդրադառնա մեր պատմագրությունում իրենց կայուն տեղը ունեցող կարծիքներին, այլ կօգտագործենք այնպիսի նյութեր, որոնք քիչ են գործածվել կամ առհասարակ դուրս են մնացել ուսումնասիրողների տեսադաշտից: Մեր պատմագրությունում հիմք է համարվում Խորենացու շարադրանքը, որի հիմնական միտքը շատ պարզ է, հայոց պատմություն կերտողները՝ սպարապետներ Բագրատունիները եկել են Հրեաս-տանից: Բագրատունիների սկիզբը Խորենացին մեզ է ներկայացնում Երուսաղեմից, դրանով իսկ ամրագրում նրանց տարիքը. Բագրատունյաց տոհ-մը, ըստ Խորենացու, հայտնի էր 900 տարի, այսինքն՝ Բագրատունիք գալիս են մ.թ.ա. 500 դարից: Միայն 900 տարվա՝ հայոց աշխարհում ապրելու եւ հայոց պետականաշինությանը մասնակցելու փաստը բավարար է Բագրատունիների այլածին լինելու տեսակետը հերքելու եւ հոդվածը չշարու-նակելու համար, սակայն կշարունակենք եւ կներկայացնենք մեր հիմավորումները: Խորենացին մեզ տալիս է ամենագլխավոր տեղեկությունը. Բագրատունյաց տոհմը Միհրական–առյուծակիրներ է, ներկայացնում է Տարոնին հոգեւոր գաղափարախոսությանը հակակշիռ Այրարատի նյութապաշտա-կան գաղափարախոսության կրողներին: Մենք ելակետ ենք համարում Խորենացու այս տեսակետը եւ կփորձենք հիմնավորել այն պատմագիտական տեղե-կություններով, որոնք հայթայթեցինք այս քննախուզության համար: Հրեական պատմությունից իմանում ենք, որ Երուսաղեմի համար պայքարում էին Բաբելոնը եւ Եգիպտոսը: Երուսաղեմի հրեա խնամակալ Իո-շիյահուն, հենվելով Եգիպտոսին, մ.թ.ա. 598թ. ապստամբեց Բաբելոնի, այսինքն՝ Նեբուշադնեզզար II-ի դեմ: Վարդան Արեւելցին «Տիեզերական պատմություն» գրքում համառոտ տեղեկացնում է, որ Պարույր թագավորի որդի Հրաչեն Նաբուգոդոնոսորի հետ մասնակցել է Երուսաղեմի գրավ-մանը: Ղեւոնդ Ալիշանը, հավանաբար օգտվելով Բերոսի պատմագրությունց, այսպես է ներկայացնում Բագրատունիների պատմությունը, Բաբելոնի Նաբուգոդոնոսոր արքան Քրիստոսից 600 տարի առաջ գնում է պատժելու Տիրոջ օրենքներից շեղված հրեաներին, նրան զինակցում էր հայոց Հրաչե թագավորը:Կատարենք որոշակի հստակեցում. հենվելով արդեն շարադրված տեղեկություններին՝ շեշտենք. մեր պատմագրությունում հայտնի Նաբուգոդոնոսո-րը նույն ինքը Նաբուկոդրոսսոր կամ Նեբուշադնեզզար II–ն է: Մ.թ.ա 597թ. Նեբուշադնեզզար II-ը հայոց Երվանդունինեի Հրաչե թագավորի հետ միասին հնազանդեցնում է Երուսաղեմը: Քաղաքը հանձվեց եւ այնտեղից 3 հազ առեւտրականներ տեղահանվեցին, ուղարկվեցին Բաբելոն: Կա-ռուցենք մեր տրամաբանական շարքը, Նեբուշադնեզզար II արքան եւ հայոց Հրաչե թագավորը Երուսաղեմի գրավումից հետո քաղաքում նշանակե-ցին կայազոր: Կայազորի հրամանատարի թեկնածուն ամենայն հավանականությամբ պետք է լիներ հայոց Հրաչե արքայի բանակից: Այդ քայլով Նե-բուշադնեզզար II-ը պետք է ըստ արժանավույն գնահատեր հայոց թագավորի մասնակցությունը քաղաքի գրավմանը, բայց... թե ում նշանակեց, հայտնի չէ: Սակայն հայտնի է, որ նշանակված կայազորապետի հրամանատարությամբ Երուսաղեմը հսկվեց 2 տարի, նույն ժամանակահատվածում Երուսաղեմը 2-րդ անգամ ապստամբեց Նեբուշադնեզզար II-ի դեմ: Մեզ հասած պատմություններից կարող ենք դուրս բերել Երուսաղեմի կայազորի հրամանատարի անունը: Որ, մեր կարծիքով, պետք է լիներ Սմբատ, առավել հայտնի Շամբատ կամ Սափատիա անուններով: Սա հիմնավորենք հետեւյալ կերպ. Նեբուշադ-նեզզար II-ի կողմից Երուսաղեմի նշանակված կայազորը եւ նրա հրամանատարը պետք է ներկայացնեին հաղթանակած թագավորի կամքը: Պահպանված պատմա-կան նյութերը հնարավորություն են տալիս վերականգնել Երուսաղեմի ապստամբության դեպքերը Նեբուշադնեզզար II-ի դեմ: Հասկանալով պատե-րազմի կանոնները՝ կարող ենք համոզված ասել, որ կայազորը զինաթափվել է, իսկ կայազորապետը բանտարկվել, որից հետո քաղաքի ներսում իշ-խանությունը անցել է ապստամբների ձեռքը: Ապստամբած Երուսաղեմին Նեբուշադնեզզար II-ը պաշարեց եւ գրավեց, հետո կայազորին ու կենդա-նի մնացած կայազորապետին ազատագրեց (սա որպես տեսակետ): Այս դեպքերի հետ կապված Բերոսը ասում է՝ Նեբուշադնեզզար II-ը հրեա թագավորի ար-քունիքը մոտ 10 հազ մարդկանցով տեղափոխեց Բաբելոն իր զիվորների ուղղեկցությամբ: Երուսաղեմը մնաց ավերված՝ մինչեւ հրեաները նորից վերադարձան Երուսաղեմ Բաբելոնից: Շատ կարեւոր է այս քննախուզության համար, հատկապես, Ասորեստանի աքադդացի թագավոր Սինաքքերի-բի-Սին-աքքե-էրիբա «Սին կամ լուսնի աստված ավելացրեց եղբայրներին» կենսագրությունը: Նրա կենսագրությունից հասել են պատառիկներ, բայց մեզ հայտնի է, որ նա ամուսնացել է Մարաստանի արքայադստեր Ամիտիս (Սեմիրամիդա) Շամիրամի հետ եւ որպեսզի հագեցնի իր կնոջ թա-խիծը, կառուցում է նրա համար հանրահայտ «կախովի այգիները»: Սա այն Շամիրամն է, որ պետք է ցանկանար տիրանալ Արա Գեղեցիկին: Ըստ տեղե-կությունների՝ Սինաքքերիբը մեկ զավակ ուներ, այդ մասին նաեւ գրում է A.K. Grayson, Assyrian and Babylonian Chronicles (Locust Valley, N.Y., 1975): Նույնքան կարեւոր են նաեւ Ասորեստանի աքադդացի թագավոր Սինաքքերիբի եւ Բաբելոնի հալդեացի թագավոր Նեբուշադնեզ-զար II-ի փոխհարաբերությունները, որը նաեւ պատմագրությունում համարվում է ազգությամբ հայ: Ըստ Բերոսսի պատմության, Սինաքքե-րիբը եւ Նեբուշադնեզզար II -ը կամ, ըստ Փլավիոսի, Նավուզարդանը 8 տարի հավասար իրավունքներով կառավարեցին Բաբելոնը՝ մինչեւ Նեբու-շադնեզզար II–ի կողմից Երուսաղեմի գրավումը եւ Բաբելոն վերադառնալը: Բաբելոն վերադառնալուց հետո Նեբուշադնեզզար II–ի եւ Սինաքքե-րիբի միջեւ տեղի է ունենում հակամարտություն՝ կապված Բաբելոնը գահակալելու իրավունքի հետ: Այս հակամարտությունը շատ կարեւոր է Շամ-բատ կամ Սափատիա անուններով իշխանի դերը եւ նշանակությունը, ինչպես նաեւ ազգային պատկանելությունը բացահայտելու համար: Նեբուշադ-նեզզար II–ի եւ Սինաքքերիբի հակամարտությունը ավարտվեց վերջինիս սպանությամբ, քանի որ Սինաքքերիբը խախտել էր Նեբուշադնեզզար II–ի հետ ունեցած պայմանագիրը գահակալական իրավունքի հետ կապված: Սինաքքերիբը սպանվեց Կալքու քաղաքի Նինուրտայի տաճարում, Նեբուշադ-նեզզար II-ի զավակ՝ Ադրամմելեղ /Արադբելիտի ձեռքով: Համաձայն Հին Կտակարանի՝ սպանողները 2-ն են՝ 2 եղբայր՝ Ադրամմելեղ եւ Շարեցար: Նույն անձերի մասին Բերոսը ասում է, սպանողը Արադբելիտ է, իսկ երկրորդը՝ ազնվական Շարեցերն էր, որի մեկ այլ անունն է՝ Նաբուշարու-ցուր (Նաբուն պահապան արքային), ըստ Բերոսի՝ նրանք եղբայրներ չէին: Միաժամանակ, Բերոսը նաեւ ասում է՝ ազնվական Շարեցերը սպանեց Սի-նաքքերիբին եւ հեռացավ Հայաստան: Ըստ Բերոսի, Սինաքքերիբին սպանել է Ադրամմելեղը, որին հովանավորել է Շարեցեր կամ Նաբուշարու-ցուր – արքայի պահապան ազնվականը, եւ Նեբուշադնեզզար II–ին վերադարձրել է թագը, այսինքն ազնվական Շարեցերը վերականգնել է Նեբուշադ-նեզզար II-ի թագավորական իրավունքը:Բերոսի հետնորդ Աբիդեն պատմիչը (մ.թ. ա. II կամ III դդ ), Շարեցերին տալիս է Ադրոմել անունը: Սիմոն Պարպոլան («The Murderer of Sennacherib» Death in Mesopotamia, ed. Bendt Alster (Copenhagen, 1980), սպանողին տալիս է Արադ Նինլիլ, իսկ ավելի ճիշտ՝ Արդա Մու-լիշի անունը, համաձայն նոր ասորական գրի՝ ի հակադրություն բաբելոնական Մուլուշի տարբերակի: Արդա Մուլուշին իր ձեւով մոտ է հրեա-կան Ադրամելլեղ կամ Ամալլեկ տերմինին, որը նույնական է հայկական Արդումուզան ձեւին: Հավանաբար, Շարեցերին Խորենացին հիշում է այս ձեւով. «Իսկ Շարաշանին, որ Սանասարի տնից էր, մեծ բդեշխ եւ կուսակալ է նշանակում հարավ-արեւմուտքում, Ասորեստանի սահմաններին մոտ, Տիգրիս գետի ափին՝ նրան գավառներ պարգեւելով Արձնը եւ նրա շրջակայքը, Տավրոս լեռը, որ է Սիմը, եւ ամբողջ Կղեսուրը»:Նորից անդրադառնանք Բերոսին եւ մյուս հեղինակներին, ըստ որոնց Սինաքքերիբին սպանել է Ադրամմելեղ/ Արդումուզան, Շարեցեր-Շա-րեցար կամ Նաբուշարուցուր – արքայի պահապանը անուններով մեզ հայտնի ազնվականը, եւ Նեբուշադնեզզար II–ին վերադարձրել է թագը, այ-սինքն՝ վերականգնել է Նեբուշադնեզզար II-ի թագավորական իրավունքը: Շարեցեր, Նաբուշարուցուր -արքայի պահապանը՝ ազնվականը Բերոսի մոտ հանդես է գալիս որպես թագի եւ նյութականի պահապան իշխան: Առաջանում է տրամաբանական հարց. ո՞վ կարող էր վերադարձնել Նեբուշադնեզզար II-ին թագը: Պատասխանն ակնհայտ է.- «Նեբուշադնեզզար II–ին թագը եւ գահակալական իրավունքները կարող էր վերադարձրել Երուսաղեմի կայազորի հրամանատարը՝ որպես ասպետական պատասխան իր փրկված կյանքի դիմաց: Նեբուշադնեզզար II–ին թագը վերադարձնելուց հետո եւ իր ծառայությունը ավարտած համարելով՝ Շարեցերը վերադառնում է Հայաստան, որպես թագադիր ասպետ: Հին Կտակարանը Շարեցար ազնվական իշխանին եւ Ադրամմելեղին ներկայացնում է որպես ավազակների եւ մարդասպանների՝ շրջանցելով այն փաստը, որ նրանք իրենց ասպետական պարտքն են կատարել Նեբուշադնեզ-զար II թագավորի նկատմամբ:Այս պարզաբանումը հնարավորություն է տալիս մեզ վերջնականապես նույնացնելու Հին Կտակարանի, Բերոսի եւ Խորենացու մոտ տարբեր ա-նուններով հանդես եկած մարդուն, որը ըստ էության, Միջագետքի պատմությունում հանդես է գալիս որպես Շմբատ, Շարեցեր Նաբուշարու-ցուր-ազնվական, իսկ հայոց պատմությունում որպես Սմբատ, Բագրատունիների տոհմադիր, որը իր թագադիրի իրավունքը ավանդել է իր տոհմին: Բագրատունիների ազնվական պահվածքի, դիցաբանական առյուծակիր-միհրականության նյութականի պահապան իրավունքների եւ նրանց կողմից թագը վերադարձնելու ավանդույթով պետք է պայմանավորված լիներ Հայոց թագավոր Վաղարշակի վարմունքը, երբ նա, ըստ Խորենացու, որպես գլխավոր քուրմ Արմավիրում, հարկադրում է Բագարատ իշխանին, կուռքեր պաշտել. «Վաղարշակը շատ խնդրեց, նույնպես եւ խոսքերով հարկադրեց հրեա Շամբա-տի զավակ Բագարատին, որ թագադիր եւ ասպետ էր, որպեսզի թողնի հրեական կրոնը եւ կուռքեր պաշտի, բայց երբ նա հանձն չառավ, Վաղարշակ արքան նրա կամքին թողեց»:Վերլուծենք այս գլխավոր պարբերությունը եւ տեսնենք, թե Խորենացին ինչպես է գործածում որոշ բառեր փոխաբերական իմաստով: Հայոց Վա-ղարշակ թագավորը նույպես օգտվում է հայոց կառավարման եւ իշխանական համակարգի անխախտ պայմանականություններից եւ ստիպում է Շամբատի զավակ Բագրատին, որպես նյութապաշտ, փոխաբերական իմաստով՝ հրեա, պաշտել ոչ թե աստվածներին, այլ մեկ այլ կուռքի, իսկ թողնել հրեա կրոնը ուղղակիորեն պետք է հասկանալ՝ թողնել նյութապահպանությունը, բայց քանի որ նա թագադիր եւ ասպետ էր, այսինքն՝ հավատարիմ էր իր դիցա-բանական առյուծակիր-միհրականության իրավունքներին, Վաղարշակ արքան նրա կամքին թողեց: Եզակի անհասկանալի հանդուրժողականություն բար-ձրագույն քրմի եւ արքայի կողմից: Մենք գիտենք, որ արքայի խոսքը չի դրժվում, միայն մի դեպքում է հնարավոր մերժել, երբ դիմացի-նը, այս դեպքում՝ Վաղարշակը, գիտեր Բագրատի իրական եւ դիցական արժեքը եւ փորձում էր նրան:Մեր կարծիքով՝ շարադրված նյութերը հնարավորություն են տալիս կատարել հետեւյալ եզրակացությունը, Շարեցեր/Նաբուշարուցուրը - Նե-բուշադնեզզար II արքայի թագի կամ թագավորական կարգի պահապանը նույն ինքը՝ Բագրատունիների տոհմի հիմնադիրն է, ով Նեբուշադնեզզար II-ի որոշմամբ նշանակվում է Երուսաղեմի զինվորական հրամանատար եւ պատմագրության մեջ առավել հայտնի է Շամբատ կամ Սափատիա անվամբ, այօր մեզ հայտնի որպես հայոց Սմբատ իշխան, որը Երուսաղեմում ներկայացնում էր նյութականի պահապան դիցաբանական առյուծակիր-միհրականության իրավունքները: Բագրատունիների իրավունքը ամրագրված է Նեմրութ սարի վրա Երվանդունիների կառուցած ծիսական համալիրում՝ որպես թագադիր եւ առյուծակիր-միհրական: Առյուծը պատկերված է Բագրատունիներին հատուկ խորհրդանշաններով, առյուծի դիցական խորհուրդը առանձնահատուկ է, առ-յուծը պատկերված է աստղ խորհրդանիշով եւ լուսնի պատկերով, աստղը արտահայտում է բարձրագույն աստծուն, ասինքն՝ Միհրին, իսկ լուսինը խորհրդանշում էր նյութականի գաղափարը, որը ենթակա է առյուծին, հետեւաբար, Երվանդունիներին նվիրված Նեմրութ սարի ծիսական համալի-րում աստղակիր եւ լուսնակիր առյուծը խորհրդանշում է միայն Բագրատունիներին: Հարկ ենք համարում անել եւս մեկ շեշտադրություն՝ Նեմրութ սարի ծիսական համալիրում Բագրատունիներին խորհրդանշում է արու առյուծը: Ինչու ենք շեշտում առյուծի սեռը, քանի որ սե-մական եւ հրեական դիցահավատամքային ընկալումներում էգ առյուծն է լուսնի խորհրդանիշը: Նեմրութ սարի ծիսական համալիրում մեր կող-մից մեկնաբանված առյուծի ամբողջական պատկերը ներկայացնում է Բագրատունիների տոհմական առաքելությունը, այս մասին անշուշտ գիտեր Վա-ղարշակ թագավորը: Բնականաբար չունենալով նման դիցական զորություններ եւ հստակ հայկական արմատներ՝ Բագրատը կոչնչացվեր հենց Վաղարշակ թագավո-րի կողմից:Լրացնելով Խորենացու տեսակետը՝ մեր նյութերով փորձեցինք առավել համոզիչ ներկայացնել Բագրատունիների 900-ամյա տոհմի հայկական լինելը, նաեւ աշխատեցինք հնարավորինս համոզիչ ու հիմնավոր ներկայացնել նրանց թագադիր եւ ասպետ ներկայանալու պատմությունը: Խորենացին մեզ հուշում է, որ հայոց տոհմական ավանդական օրենքները հայոց կյանքի անկյունաքարերեն են, իսկ ազնվական եւ էթնոկենտրոն մտածողությունը հայոց ընտրանիի կենսակերպն է: Արամ ՄկրտչյանԳերմանիա04.02.2011թ. «Լուսանցք» թիվ 7 (183), 2011թ.Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org -ի «Մամուլ» բաժնում www.pressinfo.am -ի «Բեռնում» բաժնում