Հայի հակահիսուսականը - Ինչ են հուշում հայկական ավանդապատումները - Քուրմ Մանուկ

Գրել է Լուսանցք

13-05-2011

Պատմության մութ ծալքերից՝ առանց գրաքննության - Հայի հակահիսուսականը Ի՞նչ են հուշում հայկական առածները, ասացվածքները, հեքիաթներն ու զրույցները   Հակահիսուսական ասելով հասկանանք քրիստոնեության հիմնադրի՝ Հիսուսի վարդապետության, դրա հիման վրա ձեւավորված քրիստոնեական ավան-դույթների, քրիստոնեական «հոգեւոր» կառույցի՝ եկեղեցու, եկեղեցականության եւ այն ամենի մերժողական քննադատությունը, ինչ կապ-վում է այդ կրոնի, դրա կառույցի ու սպասավորների հետ: Ընդունված է կարծել, որ այդ քննադատությունը առաջացել (տակավին այդ կրոնի առաջացման ժամանակներում՝ Հռոմեական կայսրությունում), ձեւավորվել (վերածնունդ եւ նոր ժամանակներ) ու իր լրումին է հասել (նորագույն ժա-մանակներ) Արեւմուտքում: Լրումին հասնելու առումով հիշենք գերմանացի մեծ փիլիսոփա Նիցշեին, ում գործերից մեկը ուղղակի կոչվում է «Հակաքրիստոսական», նույնն է թե՝ հակահիսուսական: Սակայն, հայ գրավոր ու բանահյուսական մշակույթին շատ թե քիչ ծանոթը չի կարող չգալ այն համոզման, որ Հայն էլ ունի իր հակահիսուսա-կանը, որը, ճիշտ է, թեեւ այնպես ընդգրկուն ու մանրակրկիտ չէ, ինչպես արեւմտյանը, բայց իր էությամբ ավելի խորաթափանց ու երեւույ-թի էությունը վեր հանող է: Բացի այդ՝ Հայի հակահիսուսականը պարզապես քննադատություն քննադատության համար չէ, ինչպես արեւմտյա-նում, որը թեեւ ժխտում է քրիստոնեական կրոնը, բայց դրա փոխարեն դրա նման դարձյալ մարդակենտրոն ինչ-որ գաղափարախոսություն է առա-ջարկում՝ աթեիզմ, «սիրո կրոն», գերմարդու կենսափիլիսոփայություն եւ այլն. Հայը շարունակելով ապրել արիական ցեղի բնօրրանում (դրա հետեւանքով նա քիչ է հեռացել իր արմատներից ու արմատային հոգեւոր ընկալումներից) ու լինելով ցեղային հավատքի պահող-պահ-պանողը, Հիսուսի ու նրա հետ կապված երեւույթները ոչ միայն ժխտում է, այլեւ տալիս է այն ազգային (ցեղային, հավատքային) ընկա-լումները, որոնք հատուկ են մարդու իր տեսակին: Կտեսնենք՝ չկա որեւէ հայ մեծ գրող (հիմնականում գրղներին ենք անդրադառնալու), ով այս կամ այն չափով իր հակահիսուսականը չունենա: Եվ եթե մերօրյա հայը իրեն իր մեծերով կրթի, դաստիարակի, միայն արտաքուստ չասի, թե սիրում է Նարեկացուն, Չարենցին, Թումանյանին..., այլեւ՝ ըստ էության, ապա նրանում Հիսուսի ու նրա կրոնի «իզնութոզը» կվերանա: Բայց զանգվածային հայի պարագայում մենք դա չենք տեսնում. երեկ նա աթեիստ էր, այսօր՝ հանկարծակի քրիստոնյա դարձավ (կարծես հավատքի հարցը մեկ-երկու օրում է լուծվում) ու արդեն լոլո է կարդում իր հեթանոս հայրենակիցների (անգամ՝ հեթանոս մեծ նախնիների), աթեիստների ու մյուս հավատամքներն ունեցողների գլխին:Հավատքի հարցը հայի համար կենսական նշանակություն ունի: Եվ եթե նրա մեծամասնությունը շարունակի այսպես հավատքային ապաճ ապրել, իր ցեղի Արարչա-աստվածակենտրոն հզոր հավատքին ապավինելու փոխարեն՝ այլոց ստեղծած կրոնին ապավինի (հավասար է աստվածամերժության), ապա հայ-Հայաստանի գոյությունը վաղը հարցականի տակ կդրվի: Այդ մեծամասնությանը, հատկապես դրա մտավորական տեսակին, հարկ եմ համարում հիշեցնել մեր մեծ նախնիների սույն հակահիսուսականի մասին: Իհարկե՝ հնարավորինս համառոտակի: Հարցի ներկայացման համար հետեւյալ կարգը ընտրենք. հատուկ միտում չունենալով՝ պատահականորեն թերթենք հայ բանահյուսության ու գրականության էջերը: Կտեսնենք՝ որ էջը որ բացում ենք, Հայի հակահիսուսականին ենք ականատես լինում: Դրանից ինքնին հարց է ծագում՝ մերօրյա մոլեռանդ հայ քրիստոնյաները որտեղի՞ց են իրենց հավատքային համոզմունքները քաղում: Նրանք եթե հայ են, ապա մի՞թե հայ մշակույթից դուրս ու անկախ են, հայ մշակույթից ոչ մի դաս չեն քաղում: Եթե ոչ, ապա թող անկեղծ ասեն, որ իրենց հոգեւոր աշխար-հը ջհուդածին է, ու իրենք էլ՝ այդ ազգի մի շառավիղը: Ընդդեմ Եհովայի ու նրա «որդու»՝ Հիսուսի Հայի հակահիսուսականի առանցքը բնականաբար Հիսուսն ու նրա հայրը՝ Եհովան են: Հայի առած-ասացվածքները, զրույցները, հեքիաթները նրա կենսափորձի խտացում իմաստության արտահայտություններից են: Դրանցում նա ոչ մեկ անգամ է իր ժխտողական վերաբերմունքն արտահայտել դարեր ի վեր ակամա իր կյանք մտած Եհովա ու Հիսուս երեւույթների, դրա հետ կապված կրոնների նկատմամբ: Բերենք օրինակներ: - Առածներից մեկում իմաստուն Հայը ձեռք առնելով քրիստոնյա հային, ասում է. «Քրիստոսին աչքով չտեսավ, խելքով ճանչցավ»: Նույն ժան-րում իմաստասիրող Հայը բազմիցս նշում է աչքով տեսնելու (իր կամ իր նախնիների,-տարբերություն չկա) կարեւորությունը թե՛ խելքի եւ թե՛ հավատքի համար. հետեւաբար՝ իր այդ առածով իմաստուն Հայը ասել կուզի, որ զգայություններից անկախ զուտ խելքով ճանա-չելը ճանաչել չէ, հայ քրիստոնյայի անզգայելի Հիսուսը գոյություն չունի, նա վերացական բանի է հավատում: Հիսուսին ու նրա հո-րը չտեսած, բայց «խելքով» (իրավիճակի թելադրանքով, վախի բերումով, կրոնական գովազդին տրվելով,-հեղ.) նրանց հավատացյալը դարձածի վերաբեր-յալ նույն մեր առածանին ասում է. «Հավատքն հիմ է պետք ա, վրա քսվածը հավատք չէ», կամ էլ՝ «անհավատ բանին մի հավատա»: Հայկական այլ առած-ասաց-վածքներում կրոնական աստծո նկատմամբ մերժողական վերաբերմունքն արդեն ավելի ուղղակիորեն է արտահայտվում: Օրինակ՝ «աստված հեչ բան չու-նի, որ տա մարդկանց», «աստված հարուստի կողմն է», «աստված ողորմած է՝ ըսողը անոթի կմնա», «աստծուց խնդրիր, բայց ձեռքիցդ բահը մի գցիր» (ա-սածի աշխատասիրության այս խորհուրդը քրիստոնեական «հաց տուր մեզ հանապազօր»՝ մարդու մեջ մուրացկանություն առաջ բերող այդ քա-րոզի ճիշտ հակառակը չէ՞,-հեղ.):- «Սլիկ Էրեց». սատիրական հեթիաքում հերոսը՝ Սլիկ երեցը որոշում է տուն-տեղով ելնել, գնալ դրախտ: Դրախտի ճանապարհին հանդիպած եբ-րայական բիբլիայի գլխավոր անձանց, ինչ է թե դրանք անարժան լինելով դրախտ էին ընկել, երեցը ի՜նչ ծաղրալից ու նախատող խոսքեր ասես չի ասում: Վերջում հանդիպած Հիսուսին երեցն ասում է. «Հա՜յ աստված, զքու տուն լե ավիրե. օր դու շատ աղեկ մարդըմ էղնեիր, զքըզի չըն բռնի, չըն չարչըրի»: Ի վերջո երեցը հիասթափված ու ջղայնացած բիբլիայի անձանց էլ, նրանց դրախտի վրա էլ, կնոջն ասում է. «Դարձի, կնի՛կ, դարձի էրթանք. աստված քարուքանդ ու բրիշակ էնե հըմալ դրախտ, օր իդա խաթեր դավաճի չընի մարդու»: Հեքիաթը բիբլիայի «աստծո» մյուս գլխավոր անձանց ու նրանց հետ կապված պատումների նկատմամբ հավատի նշույլ անգամ չի թողնում: - Միջնադարյան հեթիաթագիր (նաեւ՝ հեքիաթ մշակող) Վարդան Այգեկցու «Աղքատն ու ավետարանը» հեքիաթում աղքատը եկեղեցում լսելով քահա-նայի՝ ավետարանի ընթերցանության այն հատվածը, որտեղ Հիսուսն ասում է, թե «օտարական էի, ընդունեցիք ինձ, մերկ էի՝ հագցրիք ինձ, քաղցած էի՝ կերակրեցիք ինձ», զարմանում է թե՝ «մի՞թե աստված այդ բաների պակասությունն ուներ եւ այդ ամենն իր համար ասաց»: Հեքիա-թը գրեթե ուղղակի ժխտում է Հիսուսի՝ որպես թե աստված լինելը:- Նույն մեր հեքիաթագրի՝ «Պառվու խրատ աստծուն» հեքիաթում արտահայտվում է հայի (ի դեմս հարյուր տարեկան պառավի) արմանք-զարմանքը աշխարհը կործանելու մարմաջով տարված բիբլիայի «աստծո» նկատմամբ: Հեքիաթում մահվան եզրին կանգնած պառավը աշխարհը «աղեկցնելու» հոգ-սով է ապրում, իսկ քրիստոնեական «աստվածը»՝ կործանելու: - «Աղոթարանն ու էշը» հեքիաթում էլ հավատքի փշրանք անգամ չի մնում բիբլիայի Նոր կտակարանում «Հայր մեր» աղոթքն ասողի, նրա ասա-ծի ու նրա «հոր»՝ Եհովայի նկատմամբ: Հեքիաթում եկեղեցում «Հայր մեր» աղոթքն ասող գյուղացու ուշքն ու միտքը լինում է ոչ թե աղոթքում ասվածները, այլ՝ եկեղեցու դռանը կապած էշը. դե գյուղացուն իրական կյանքն էր գրավում եւ ոչ թե վերացական,-ի՜նչ կարող էր նա ա-նել: Չկարողանալով քրիստոնեական համաճարակի դեմն առնել՝ Տրդատ արքան թույն ընդունեց Անդրադառնանք հայ գրականության մեջ արտահայտված հակահիսուսականին:Մեր օրերի հայի մեջ տարածված կարծիքին եթե հավատալու լինենք, ապա հայն իր ծնված օրվանից սպասել է Հռոմեական կայսրության մի անկյու-նում Հիսուսի լույս աշխարհ գալուն, որ նա ստեղծի իր կրոնը, դա ձեւավորվի, ապա դրա հետեւորդներից մեկը՝ հրեա Պարթեւ Գրիգորիսը 3-րդ դարում գա Հայաստան ու այդ կրոնը տարածի երկրում: Բայց այդ՝ մերօրյա զանգվածային կարծիքով հո չի՞ որոշվում ճշմարտությունը. կա պատ-մություն, կան 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ դարերում Հայաստանի, որպես թե դարձի գալու, ժամանակակիցների, ընդ որում, ոչ սովորական վկայություննե-րը: - Ընդունված է կարծել, որ Տրդատը՝ Դիոկղետիանոս հռոմեական կայսեր կողմից Հայաստանի թագավոր նշանակվածը, Հիսուսի ուսմունքը սիրահո-ժար ընդունեց ու դա ցնծությամբ հռչակեց որպես իր երկրի պետական կրոն: Եվ դա որպես թե առաջինը աշխարհի բոլոր թագավորների մեջ: Բայց նույն մեր այդ թագավորը, ըստ Ագաթանգեղոսի, մինչ 301թ.-ն իր երկրի բնակչությանը հղած հրովարտակներում Հիսուսի ուսմունքը դի-տում է ոչ ավել, ոչ պակաս, որպես աստվածամերժություն, բուն հայոց հավատքի, «աստվածների պաշտամունքը» դրժող «աղանդ»: Նույն պատմիչի մեկ այլ վկայությամբ՝ թագավորն իր քրիստոնյա գրագրի՝ Գրիգորիսի օգնությամբ պարզելով այդ աղանդի հիմնադրի ով լինելը, ասում է, որ նա «մահվան վերակացու», «մարդկանց ոսկորների» պահապան է: Թագավորը հասկանում էր, որ խաչվածի կրոնը ոչ թե կյանքի կրոն է, այլ՝ մահվան (հետո նա դրանում իր աչքերով համոզվեց), այն ոչ թե ապրողների համար է, այլ՝ մեռյալների, այն էլ ոչ թե իր երկրի մեռյալների, այլ՝ օտար երկրների (հետո եկեղեցին ցույց տվեց, որ իր գործը ոչ այլ ինչ է, քան մեռել թաղելն ու ոսկորապաշտությունը): Հիսուսին ու նրա ուսմունքը նախասկզբնապես որպես այդպիսին գնահատող մեր թագավորը կարո՞ղ էր հետագայում իր պատկերացումները փոխել ու «դարձի» գալ: Անտարակույս՝ ոչ: Անտարակուսելի է նաեւ, որ թագավորին երկրի՝ իր վերահսկողությունից դուրս եկած հռոմեահպատակ ու հռոմեա-սեր ուժերն են ստիպել «դարձի» գալ: Եվ նա մի գուցե դրան արտաքուստ գնացել է (այդ ուժերի կողմից երկիրը հիմնահատակ բնաջնջելու եւ բնակչությանը ամբողջովին ոչնչացնելու վտանգը կար): Բայց գնացել է ոչ կամովին: Եվ արքան իր ամբողջ կյանքի ընթացքում միշտ հավատարիմ մնաց իր հակահիսուսական դիրքորոշմանը. նա ատեց թե՛ քրիստոնեությունն ու դրա հիմնադրին եւ թե՛ ուսմունքը տարածողներին: Եվ դրանց մեջ հատկապես՝ իր տոհմական թշնամուն՝ Գրիգորիսին: Ի վերջո չկարողանալով քրիստոնեական համաճարակի դեմն առնել՝ թույն ընդու-նելով կնքեց իր ողբերգական մահկանացուն (Խորենացի): - Արքայի հետ մեկտեղ «անտոհմների», խառնածիների, «ոչինչների», «անտունների», խեւերի ու «հոգով աղքատների» կրոնի հիմնադրին ու նրա ուսմունքը չընդունեցին նաեւ երկրի թե՛ սովորական բնակչությունը եւ թե՛ նախարարներն ու իշխանները: Ողջ ազգը,-վկայում է Խո-րենացին,- դիմադրություն ցուցաբերեց Հիսուսի կրոնի հանդեպ: Երկրի բնակչությունն էլ հասկանում էր այն պարզ իրողությունը, որ Գրիգորիսի՝ հրով ու սրով մտցվող կրոնը ոչ մի կապ չունի հավատքի ու աստվածապաշտության հետ, որ դա մի՝ մարդու կողմից ստեղծված քաղա-քական նպատակներ հետապնդող աղանդ է: Ահավասիկ դա վկայող փաստեր: - «Վա՜յ մեզ, վա՜յ մեզ, վա՜յ մեզ, որովհետեւ ամբողջ երկրից մեզ փախստական արեց մարդու դուստր Մարիամի որդին՝ Հիսուսը: Այստեղից էլ բանտարկվածի ու մեռածի (Գրիգորիսի,-հեղ.) ձեռքով մեզ վիճակվեց փախստական լինել»,- հիշատակում է 301-ի մեծ եղեռնը ապրած հայերից մեկի «վա՜յ»-ը Ագաթանգեղոսը: - Մեկ այլ քրիստոնյա պատմիչ՝ Բուզանդը, Հիսուսի կրոնը չընդունելու ու նրա վկաներին (անգամ կաթողի-կոսներին ու եպիսկոպոսներին) հա՜ սպանելու համար հայերին համարելով «կամակոր ազգ», «պնդերես», «խստասիրտ», «խստաշունչ որդիք», նկատում է. «Վաղուց ի վեր (նկատի ունի 301թ.-ից մինչեւ իր ապրած ժամանակները,-հեղ.), երբ նրանք (հայերը,-հեղ.) քրիստոնեության ա-նունն ստացան՝ այդ կրոնը հանձն առան հարկից ստիպված1՝ իբրեւ մի մարդկային սովորություն, իբրեւ մի մոլորություն, առանց ջերմե-ռանդ հավատի»: (Այսօրվա անգետ հայը ե՞րբ պետք է հասկանա, որ հայը ոչ 301թ. եւ ոչ էլ հետայդու քրիստոնեությունը չի ընդունել, հասկանա ու դեսուդեն հիմարաբար չպարծենա, թե «առաջինը մենք ենք քրիստոնեություն ընդունել»): 5-րդ դարից հետոյի՝ հայի հակահիսուսակա-նին գալով՝ գայթակղություն, բուռն գայթակղություն է առաջանում անդրադառնալ պավլիկյանների ու թոնդրակեցիների (քրիստոնեական պատ-մագրության մեջ այդպես անորոշ ձեւակերպված, իրականում՝ արեւորդաց հայի) հակահիսուսականին, նրան՝ դարեր ի վեր հայի հոգին ու մար-մինը ուտող՝ քրիստոնեության դեմ պայքարին, բայց հիշենք միայն այդ հակահիսուսականների ամփոփում Նարեկացու հակահիսուսակա-նին, որը մինչ այդ եղած հայի հակահիսուսականներից ամենաամբողջականն ու խորն է: Այդ հակահիսուսականից էլ այստեղ դարձյալ հաղթա-հարելով մեր գայթակղությունը, «Մատյան»-ից միայն 1-2 դրվագ հիշենք:  - «Ինչպե՞ս կարող եմ ճանապարհի վրա ընկած խոսքի սերմը/ Եվ չարի հետ միաբանված կամքը անվանել սուրբ»,- գրում է մեր հանճարը՝ նկատի ու-նենալով Գրիգորիսի (ու նրա պեսների) կողմից Հռոմի ճանապարհներին թափած հիսուսական «խոսքի սերմերի» (գաղափարների) հավաքում-Հայաստան բերումը, դրանք իր (իրենց)՝ «չարի հետ միաբանված կամքի» (քրիստոնյաների արած չար գործերն են նկատի առնվում) հետ միավորու-մը եւ այդ միավորումից քրիստոնեական «սուրբ» բաների (եկեղեցի, եկեղեցական գրքեր) ստեղծումը. հայն ինչպե՞ս այդպիսի բաները սուրբ համարի,-հարցնում է Նարեկացին: - Հետեւյալ՝ «եվ Հիսուսն ինչու՞ մեղավոր լինի ադամյան մարմնով՝/ Կարեկցելով ինձ՝ հանցավորապես Հորը (Եհովային, -հեղ.) աղոթած լինելու համար»: Երկու տողերում մեր հանճարը, կրկնելով թոնդրակեցիներին, որ Հիսուսը մարդ՝ ադամածին է (անգամ ոչ աստվածամարդ, էլ չա-սած Աստծո մասին), ի տարբերություն նրանց ասում է, որ Հիսուսը ի՜նչ մեղավոր է հայի կատարած մեղքերի համար, չէ՞ որ նա նախասկզբնա-պես ոչ մի կապ չի ունեցել հայի ու նրա գործած մեղքերի հետ եւ ինքը՝ հայն է նրա հորը՝ Եհովային (ոչ իր աստծուն,-հեղ.) աղոթել ու նրանից փրկություն հուսացել, ինչը Եհովան երբեք էլ հային չէր տա (նորկտակարանյան դրվագներից մեկում Հիսուսն անգամ կարեկցում է, իհարկե՝ չարամտորեն է կարեկցում, որ հեթանոսները իր «հորից» են օրերից մի օր «լույս» սպասելու՝ իրենք լույսի մեջ ապրելով): - «Մատյան»-ի հետեւյալ դրվագում մեր խորաթափանցը արդեն պատմականորեն ու ըստ էության է քննում, թաքնասացության ամենազարմանալի հնարքներին դիմելով, «Հիսուս» անձն ու երեւույթը՝ դրանց նկատմամբ իր անսքող ատելությունն արտահայտելով (փակագծերում բերված բա-ցատրություններն իմն են). «Դուրս հանեցին քեզ (Հիսուսիդ) որպես ողջակեզ./ Կախեցին, ինչպես սաբեկա խոյը, որին քաշ տվին իր եղջյուրներից./ տարածեցին խաչի սեղանի վրա իբրեւ պատարագ,/ Բեւեռեցին որպես չարագործի, կապկապեցին իբրեւ ապստամբի2/ Երկնավոր խաղա-ղությանդ (Միհրիդ)՝ իբրեւ ավազակ,/ Անկապտելի մեծությանդ (Վահագնիդ)՝ իբրեւ խղճալի,/ ... Կենաց պատճառիդ (Անահտիդ)՝ իբրեւ արժանավոր՝ սա-տակիչ մահվան,/ Ավետարանի նկարչիդ (Տիրիդ)՝ իբրեւ օրենքի հայհոյիչ,/ Մարգարեների տիրոջդ ու կատարելությանդ (Տիրիդ)՝ իբրեւ գրվածք-ներն համառոտող,/ ... Սպառող կրակիդ (Վահագնիդ)՝ իբրեւ հաղթահարված մի կալանավոր,/ Ահավորիդ երկնի եւ երկրի (Միհրիդ)՝ իբրեւ հավաստի պատ-ժապարտ,/ Անմատույց լույսով պարածածկյալիդ (Միհրիդ)՝ իբրեւ հողածին մի ձերբակալված»:Միջնադարյան մեր մյուս հակահիսուսականը՝ Ֆրիկը իր «Բան ի Ֆրիկ գրքույն» ստեղծագործության մեջ վեճի է բռնվում քրիստոնեական «աստ-ծո» (ավելի ստույգ՝ եկեղեցու կողմից որպես աստված ներկայացվածի) հետ այն բանի համար, որ նա չար ու անարդար աստված է եւ որ նա բարկացել է «Հայոց ազգի» վրա, «որպես Հրեիցն Իսրայելի./ Զինչ բարկութիւն ի քեն թափի,/ Նա ի վերա մեր գա կուտի»: Քրիստոնեական «աստծո» դեմ մեր գանգատագիրը, թվարկելով այդ «աստծո» անունից (ու թելադրմամբ) երկրի վրա տեղի ունեցող անթիվ-անհամար չարություններն ու անարդարութ-յունները, ի վերջո իր ընթերցողին այն համոզմանն է բերում, որ այդ աստվածը ամենեւին էլ աստված չէ (զուտ երկրային շահերով առաջ-նորդվող մարդ է), քանի որ «ամենակալ աստվածը» «բարի» ու «արդար» է լինում եւ, հետեւաբար, որ հայը եկեղեցու դավանած «աստծուն» չպետք է հավատա ու պաշտի: 1 Հայաստանում Հռոմի կողմից հաստատված քրիստոնեական կրոնապետության կողմից քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելը, իսկ դա պատ-միչը հասկանում էր, դեռ չէր նշանակում, որ Հայաստանի բուն իշխանությունն ու բնակչությունն այդ կրոնն ընդունեցին:2 Նկատի է առնվում Հիսուսի ժամանակակից հրեական վերնախավի, հրեա բնակչության եւ հռոմեական իշխանությունների կողմից նրան որ-պես այդպիսին դիտելը: Կղերեն ազգն արդեն բարիք չըսպասեր Միջնադարից գանք 19-20-րդ դարեր: Այդ դարերին բնորոշ էր կրոնաեկեղեցական կապանքներից հարաբերական ազատությունը: Որը եւ հիմք եղավ, որպեսզի հայի հակահիսուսականը դառնար ավելի բացորոշ ու անթաքույց:Հայի նոր հակահիսուսականի սկզբնավորողը եղավ Խաչատուր Աբովյանը՝ Մաշտոցից հետո մեր երկրորդ մեծ լուսավորիչը: Նրա գրվածքներում իհարկե քրիստոնեական կրոնի ու դրա հիմնադրի դեմ ուղղակիորեն արտահայտված հատվածներ չկան: Իսկ չկան, որովհետեւ նա գիտակցում էր, որ Հի-սուսն ու նրա ուսմունքը (նաեւ եկեղեցին ու եկեղեցականությունը) հայ կյանքի դեռեւս զորեղ բացասական ուժերից են եւ, ուղղակիո-րեն դեմ դուրս գալ դրանց, կնշանակեր անկատար թողնել իր բուն փափագը՝ կրոնա-եկեղեցականացված հայ գրավոր խոսքի հայացումը եւ այդ հիման վրա եկեղեցական կրթություն-դաստիարակությունը հայ ազգայինով փոխարինելը (301-ից ի վեր, ինչպես հայտնի է, եկեղեցին ողջ հոգե-ւոր ոլորտը սեփականաշնորհել, նրանում մենատիրական կարգեր էր սահմանել): Ահա թե ինչու մեր մեծ լուսավորիչը իր մեծ գործով հային վերստին կրոնա-եկեղեցականից ձերբազատ հայեցի գիր-գրականությունը, դրա հիմամբ՝ հայեցի կրթություն-դաստիարակությունը պարգեւե-լով՝ իր հակահիսուսականը ներկայացրեց,-մի բան, որն ավելի դժվար էր, քան մեր մյուս հակահիսուսականների արածները: Մասնավորապես՝ հայ գրականություն բերած Աբովյանի հերոսի՝ Աղասու՝ տիպիկ հայի կերպարում կրոնա-եկեղեցական «հերոսների» իզն ու թոզն անգամ չկա: Մեր լուսավորչի հակահիսուսական գործի մյուս արտահայտությունը հայոց սուրբ սար՝ Մասիս բարձրանալը, ոչ պակաս խորհրդանշական է: Բանն այն է, որ 301-ից ի վեր, երբ հուդա-քրիստոնեական եկեղեցին հայ կյանքում «հոգեւոր» մենատիրություն հաստատեց, հային, անգամ եկեղե-ցական հային, արգելեց ոտքը իր սուրբ սարին դիպցնել: Եկեղեցու «հիմնավորումը», ըստ Աբովյանի, հետեւյալն էր. «Տերն (պարզ է՝ Եհովան է նկատի առնվում) արգելել է որեւէ մահկանացուի ոտք դնել այդ սուրբ վայրը, այլապես նա կենթարկվի նրա աստվածային զայրույթին»: Իրակա-նությունն այն էր, որ Նոյի սերունդները, հանձին հուդա-քրիստոնյաների, Դրախտավայր՝ իրենց մարդատեսակի երբեմնի փրկարան «հաղ-թականորեն» վերադարձած եւ Դրախտավայրի գլխավոր սրբատեղիին տիրացած պատկերացնելով, դրա բուն տիրոջը՝ հային խստիվ արգելեցին այդտեղ հայտնվել, որպեսզի նա իր կենաց սարում իր տիեզերական զորությունների հետ չհարաբերվի: Փաստորեն, Խաչատուր Աբովյանը, ի հեճուկս եկեղեցական արգելանքի, բարձրացավ հայի սուրբ սարը: Եվ նա գիտակցեց իր քայլի մեծագործոթյունը. «Ես ինձ համարում էի ամենաերջանիկ մարդը Ասիայի սրտում, որ եղել եմ իմ նախնիների սրբազան վայրում»,-գրում է նա: Հասկանալի է, եկեղեցին չէր ներելու Աբովյանին նրա այս արածների համար: Ահա թե ինչու օրերից մի օր մեր լուսավորիչը տանից դուրս եկավ ու չվերադարձավ...Խաչատուր Աբովյանի գործնական հակահիսուսականը այն աստիճան տպավորվեց Րաֆֆու մեջ, որ նա սկսեց արդեն ամենաուղղակի ձեւով արտահայտել հա-յի հակահիսուսականը. նրա գրվածքները լեփ-լեցուն են հակահիսուսական դատողություններով ու խոհերով: «Կայծեր»-ի էջերից մեկում կար-դում ենք, որ քրիստոնյա քարոզիչները մարդու հոգինն ու մարմինը թուլացնող նորկտակարանային «հազար ու մեկ հիմարություններ» լցնելով խեղճ մարդու գլուխը՝ նրան դարձնում են «ոչ թե մարդ», այլ՝ «կույր հավ»՝ «որպես քուրդն է ասում»:  Իսկ «Ջալալեդին» վիպակի հերոսներից մեկը այսպես է արտահայտում իր՝ ափեափ լցված ատելությունը քրիստոնեական «գիր ու դպրության» հանդեպ. «Խմում եմ այս բաժակը առանց նվիրելու ձեզ, ով գիր ու դպրություն, որովհետեւ դուք չտվեցիք մեզ այն, ինչ որ պահանջում է կյանքը եւ իրական աշխար-հը: Դուք լցրիք մեր գլուխը ունայն, վերացական ցնորքներով: Դուք չծանոթացրիք մեզ մարդկային պահանջների հետ եւ չտվեցիք այն, որ պետք էր ապրելու եւ հանգիստ ու բախտավոր ապրելու համար: Դուք ավելի զարգացրիք մեր մեջ սեւ նախապաշարմունքը եւ փակեցիք մեր աչքե-րը լույս եւ ճշմարտությունը տեսնելու համար: Դուք մեզանից դիակներ պատրաստեցիք, որոնց մեջ մեռած է ամեն մարդկային բարձր եւ վսեմ զգացմունք: Դուք ավելի պնդացրիք մեր ստրկության շղթաները... Ձե՜զ ենք պարտական, ով գիր եւ դպրություն, մեր այժմյան դժբախ-տություններով.- դուք չտվեցիք մեզ առողջ միտք եւ առողջ գաղափար, եւ զրկելով մեզ ճիշտ եւ իրական գիտությունից, զրկեցիք եւ կյան-քից...»: Մեծ գրողը գիտակցում էր, որ հենց քրիստոնեությունն ու նրա կառույց եկեղեցին են այնպես թունավորել հայի հոգին, որ նա դարձել է անհայրենազգաց ու անազգաճանաչ, հոտ, խուժդուժ ինչ-որ բան, անինքնաճանաչ ստրուկ. «Եկեղեցականը միշտ ընդդեմ է ազգայնության գաղափարին. նա ճանաչում է ազգը միայն կրոնքի անունով. նրա «հոտի» մեջ «խուժդուժ, սկյութացի եւ հույն»-բոլորը մեկ են: Եկեղեցակա-նը միշտ ընդդեմ է աշխարհային բարեկեցության. նա չէ կարող համբերել, որ մարդը ճանաչեր իր հայրենիքը... Եկեղեցականը հերքում է ներկա աշխարհը. նրա հայրենիքը երկինքն է: Ուրեմն մի ժողովուրդ, որ հանձնված է եկեղեցականի կրթությանը, կարո՞ղ է մտածել այս բանե-րը.- թե ինքը մի ազգի որդի է, ունի իր առանձնահատկությունները, իր պատմությունը եւ իր ավանդությունները, որոնք իր համար նույնքան սուրբ են, որքան սուրբ է ազգային ինքնուրույնությունը»,- լսում ենք գրողի սիրած հերոսի՝ Ասլանի  («Կայծեր») շուր-թերից (նրա ասածներից հետեւում է. մերօրյա իշխանությունը, հայի հոգեւոր կյանքի տնօրինությունը հանձնելով եկեղեցու ձեռ-քը, դրանով իսկ հայ Հայաստանի գլխին մի մեծ քար է գցում՝ դյուրացնելով մեր ու, գուցե, իրենց թշնամիների գործը): Սա էլ Րաֆֆու  հա-կահիսուսականից մի քանի դրվագ, այն գրողի, ում գրական հոգեւոր քուրայով են անցել 19-20-րդ դարերի գրեթե բոլոր հայ մեծանուն գրող-ները: Միքայել Նալբանդյանը, ում բանաստեղծություններից մեկի խոսքերով մերօրյա անկախ Հայաստանն իր հիմնը կազմեց..., եկեղեցու սպա-սավորներին համարում է «(տղամարդու,-հեղ) մի տեսակ երկարաքղանցք, ովքեր այդպիսին լինելով հանդերձ երկար ժամանակ խորամանկորեն կա-րողացան տիրել մարդկային բանականության վրա»:Վաղամեռիկ արեւմտահայ մեծ բանաստեղծ Պետրոս Դուրյանը  «Տրտունջք»-ում «այն աստուծոյն»՝ հուդա-քրիստոնեական աստծուն բնութագրելով որ-պես «աստված ոխերիմ» եւ «շանթերի արմատ»՝ ցանկանում է մի մեծ անեծք լինել ու խրվել նրա կողը: Ոտանավորի վերջում բանաստեղծը քրիստո-նեական «աստծո» ու ըստ նրա կրոնի ստեղծած աշխարհի վերաբերյալ ասում է. «Աստծո ծաղրն է աշխարհն ալ արդեն»: Մանկագիր Աթաբեկ Խնկոյանը «Գյուղացին ու աստված» ստեղծագործությունում եկեղեցու քարոզած «աստծուն» համարում է «մեծ ամբարիշտ», «լա-վի համար ականջը խուլ», «վատի համար պատրաստ միշտ»:Հայի հակահիսուսականի այս՝ դեռ շատ չնչին մասի մասին իմանալով, մերօրյա հայ զանգվածային իրականությանը նայելով ու տեսնելով, որ դրանում ապրող «հայը» միջնադար է գնում, այդտեղ պատահականորեն հայտնված հրեա պարթեւ Գրիգորիսին է խնդրում իր հոգեւոր պորտը կտ-րել, գալով իր ապրած օրեր՝ պատահած սեւազգեստավորին՝ Գրիգորիսի սարքած մարդուն է իրեն «տերհայր» համարում, ով հայրությունից լրից անտեղյակ է,-սա իմանալով մեզանում առաջացած շա՜տ ողբերգական ապրումներին մի քիչ ժպիտ խառնենք. գանք հայ գրականության երգի-ծանքի ու սատիրայի ժանրում արտահայտված հայ հակահիսուսականին: Հակոբ Պարոնյանը՝ համաշխարհային կարգի մեր մեծ երգիծաբանը, իր ապրած հայ իրականության մեջ ամենուր կրոնական առեւտուր ու վաշխա-ռություն, ամեն ինչին, անգամ կրոնի հետ ոչ մի կապ չունեցող ինչին, կրոնի մատը խառը տեսնելով՝ «Կրոնական առեւտուր»-ում եզրակաց-նում է. «Առածի կարգ անցած ճշմարտություն մ՛ է արդեն, թե մեր ազգն է, որ մեծ քանակությամբ կը վաճառե այս (կրոնական,-հեղ.) ապրանքեն»: Հի-վանդանոցում հիվանդին բուժելու, հասարակական ճաշարաններում այցելուներին ճաշ տալու...…փոխարեն այդ «ապրանքի»՝ Հին ու Նոր կտակարա-նի տարբեր «դեղատոմսերի» ու «ճաշերի» գովազդը հա լսելուց զզված Պարոնյանը գրում է. «Կտոր մը բան (հասարակական ճաշարաններում) չեն կերցներ քեզի, սուրբ գիրքեն առնվազն քանի մը տող առանց կարդացնելու քեզի: Կերակուրի մեջ ալ կրոնք կը դնեն... նույնիսկ սալաթայի մեջ կրոնք կը խառնեն: Միտքս դրած եմ, օր մը պիտի երթամ այդ զբոսարանը եւ սպասավորը կանչելով պիտի ըսեմ. պարո՛ն, սալաթա մը բեր ին-ձի, բայց վրան քիչ մը Դավիթ մարգարե անցուր, տեսնենք ի՞նչ պիտի պատասխանե» (մեր օրերում եթե երգիծաբանը ապրեր, ապա երգիծական զայ-րույթի մասսայական առիթներ կտեսներ. օրինակ՝ նախագահին ու վարչապետին աղոթք անելիս, բանակում՝ «սիրի՛ր թշնամուդ» ասելիս): Երգիծա-բանը Հիսուսի կրոնը սին համարելով ու «Համբարձումն քրիստոնեության» մեջ հարցնելով՝ «Կը տեսնե՞ք երբեմն քրիստոնեությու-նը, ինչու՞ համար չերեւար, ու՞ր կբնակի, ի՞նչ վիճակի մեջ է, հիվա՞նդ է, ո՞ղջ է, դրամական նեղությու՞ն ունի», եզրակացնում է. «Քրիստոսի համբարձման օրը քրիստոնեությունն այլ համբարձավ»: Երգիծաբանի հակահիսուսական ասույթներից մեկ-երկուսը հիշենք. «Կղերեն, քիչ բացառությամբ, ազգն արդեն բարիք չըսպասեր, եւ եթե երբեմն կրոնական մը կը հարգե՝ պատճառն այն է, որ նվազ չարություն տեսած է անկե». «Վանքը ըսելով այսօր կիմանանք ագարակ մը, որ բավական գետին եւ արջառ ունի: Այս ագարակին մեջ կը բնակին անասուններ եւ սեւեր հագած երկոտանի մարդեր, որոնք կուտեն, կը խմեն, կը քնանան եւ կեցցե Սահ-մանադրություն (երիտթուրքական Սահմանադրույթունը նկատի ունի,-հեղ.) կը պոռան». «Եթե ես պատրիարք ըլլայի՝ քսան տարվան փորձը բավա-կան համարելով՝ բոլոր միաբանները վանքերեն կը վռնդեի... Վանքերն իբրեւ ազգային կալված կամ վարձու կուտայի, եւ կամ կը ծախեի... վասն զի ժողովուրդն ալ ձանձրացավ, զզվեցավ միաբաններն ալ... վանահայրերն ալ, վանքերեն ալ... Ժողովուրդը ժամանակ չունի ծույլեր ապրեցնե-լու...»:Մեր մյուս երգիծաբանը՝ Լեռ Կամսարը «Կրոնը մութ սենյակ մըն է» երգիծապատումում գրում է. «Կրոնը մութ սենյակ մըն է, ուր նստած է աստված: Սենյակը ինչքան ավելի մութ ըլլա՝ այնքան աստված կա, իսկ եթե լուցկի մը վառես՝ աստված չկա: «Լուսավոր կրոն» ըսել՝ «տաք» կամ «չորցու-ցած ձյուն» ըսելու կնմանի: Կրոն մը, որքան խավար, որքան նախապաշարված ու սնոտիապաշտ ըլլա, այնքան կատարյալ է՝ Աստված մը ինչքան հեռու է, այնքան «ամենակալ է», որքան չի երեւար՝ այնքան  «ամեն տեղ է»»: «Ի խորոց սրտե խոսք ընդ աստուծո» մեջ երգիծաբանը եբրայական Բիբլիայի տարրական ճանաչողությունից իմանալով, որ գրքում աստծո անունից խոսում ու մարդկանց աստվածաբանությունից դաս են տալիս նրանք, ովքեր աստծո ձայնն են լսել կամ էլ՝ նրա կրունկն են տեսել միայն (սրանք էլ՝ իբր)՝ մասնավորապես Մովսեսի հետ կապված երգիծում է. «Տե՛ր, իմ խո-րին համոզմունքով դուն մեծ սխալ գործեցիր, որ Սինա լեռան վրա քո կրունկը Մովսեսին ցույց տվիր: Գիտե՞ս ինչու.- վասն զի վաղը կրնա Մովսեսեն ավելի սիրելի մարգարե մը աշխարհ գալով՝ պահանջե փեշերնիդ քիչ մըն ալ բարձրացնեք եւ ցուցնեք ձեր ծունկը (ենթադրենք): Ի՞նչ առարկությամբ պիտի մերժեք՝ երբ Մովսեսին այդ թույլ եք տվել: Չէ՞ որ այդ ընթացքում օր մը կրնաք ձեր ողջ մերկությունը ցուցնելու հարկին տակ գտնվել... Կրունկը ուրիշին ցույց տալ... Ներեցեք, դուք խոմ կին չե՞ք»: Երգիծաբանը հուդա-քրիստոնեական «աստծո» վար-քում մեկ այլ՝ ոչ աստվածավայել բան էլ է տեսնում. «Ի վերջո՝ շատ անվայել է, երբ տասնաբանյա պատվիրանին մեջ շարունակ կկրկնեք, թե ինձմե ի զատ ուրիշ աստվածներ չունենանք, դուք ձեզ կուռք չպաշտեք, ինձի, ինձի միայն սիրեցեք, պաշտեցեք եւ այլն... Խանութպանի մը փափկանկա-տությունն ունեցիր, Տե՛ր»: Քրիստոնյաների «աստվածը» կարծես մի խանդոտ կին լինի,-ընթերցողին գլխի է գցում Լեռ Կամսարը երգիծական այս դիտարկումով: «Խաչը պառկել է էության դիակի վրա» 1913թ. մի խումբ պոլսահայ մտավորականներ հիմնեցին «Մեհյան» հանդեսը (տնօրեն, խմբագիր՝ Կոստան Զարյան, խմբագիրներ՝ Գեղամ Բար-սեղյան, Հակոբ Քյուֆեճյան) իր հոգեւոր ու գաղափարա-գեղագիտական ծրագիրը ներկայացրեց «Մեր հանգանակը»-ում: Մեհենականների «Հանգանա-կի» տակ բացի խմբագրակազմից, կար նաեւ Դանիել Վարուժանի ստորագրությունը: Ասել է թե՝ մեհենականներից մեկը եղել է մեր մեծանուն բա-նաստեղծը: «Հանգանակը» Մաշտոցից հետո կազմված հայ հոգեւոր կյանքի իսկատիպությունը ու զարգացման հեռանկարները սահմանող առաջին զուտ հայկական ծրագիրն էր: Վերջինիս հիմնադրույթներից մեկը «Պաշտամունք եւ արտահայտություն հայ հոգվույն»-ն էր. որովհետեւ, ինչպես գրում են մեհենականները, «Հայ Հոգին գո՛յ է, բայց այն ուրե՜ր է հայտնվել», եւ հետեւաբար, «պե՛տք է բեկանել այն դատակնիքը», որ նրան լռության է դատապարտել ու այդտեղերն է քշել: Հայ մեհենականները համոզված են՝ «Հայ Հոգին իմացական տիեզերքին մեջ տարր մըն է, որում հայտնությունը պիտի զարմացնե խորհող մարդկությունը: Պարզել այդ հոգին՝ էական պարտավորությունն է ամեն հայ ար-վեստագետի»: 301թ. հետոյի մեզ հայտնի պատմության մեջ առաջինը մեհենականները հայտարարեցին, որ Հայ Հոգու պահապան-նորոգիչ Մեհ-յան պետք է կանգնեցնել՝ իրենց կողմից ցանկանալով լինել նրա հոգեւոր շինարարները: Նրանք գիտակցում էին, որ այդ նպատակներին հասնե-լու համար պետք է վերացնել այն դատակնիքը, որ Հայ Հոգին պարապության է մատնել, պետք է ազատագրել այն «այլազգի ազդեցությունների բոլոր կապանքներից ու բռնություններից»: Իսկ դրանց մեջ որպես գլխավոր՝ մեհենականները տեսնում էին քրիստոնեության ու դրա կա-ռույցի մեջ: Նրանց հակահիսուսականից ներկայացնենք մեկ-երկու պատառիկ:- Ըստ Դանիել Վարուժանի, «քրիստոնեությունը գետնափորներեն ելած է», այսինքն՝ այն հողեղեն բնույթ ունի եւ երկնքի ու աստվածների հետ կապ չունի: «Մեռած աստվածներուն» բանաստեղծության մեջ՝ Վարուժանը ողբալով մարդկանց մեջ «հեթանոս Աստվածների» «մահը» եւ «արյու-նափառ Խաչի», այդ խաչի մահվան հանդեսի հաղթանակը, շարունակում է՝ «Մեռա՜վ Խորհուրդն. եւ Բնությունն է արյունե՛ր/ Օրենքներու կար-կինին սուր սըլաքով:/ Ձանձրու՜յթը մնաց, պըճնված փուշ պըսակով:/ Մարդն է ինկած գարշապարին տակ հըսկա/ Խուլ Աստուծո մը հրեա»: Այդ «աս-տուծո» կրոնի պատճառով բանաստեղծը ողջ հայոց աշխարհը ամայացած ու տաղտկացած է տեսնում: Բանաստեղծի հոգին Հիսուսի ու նրա հոր նկատմամբ այն աստիճան ատելությամբ է լցված, որ նա իր՝ նրանց դեմ գրված բանաստեղծություններից մեկը ուղղակի անվանում է՝ «Հայհոյանք»: Բանաստե-ղծության անձը՝ Պառավը (ում միջոցով է գրողն ասելիքն արտահայտում) իր ապրած ութսուն տարիների ընթացքում քրիստոնեական հավատի ջերմեռանդ հավատացյալը լինելով՝ ի վերջո, մտքի առաջ բերելով այդ հավատքի համար իր ու իր ազգի արած ամենամեծ զոհաբերությունները, որոնց փոխհատուցումը եղել են ամենամեծ եղեռներն ու նախճիրները, - ընդվզում է այդ կրոնի «աստծո» դեմ եւ անեծքի լեզվին դիմելով աղաղակում. «- Աստվա՜ծ, աստվա՜ծ Լուսավորչի, Ներսեսի,/ Աստված նենգո՛ղ, Աստված արյամբ մարմնաբույծ՝/ Ինչպես պյութոն մ՛ անապատին մեջ պառ-կած...»: Վերջում էլ թե՝ «ու՛ր որ ըլլաս,-/ Իմ կռուփըս ըզքեզ կըգտնե/ Եվ բերանս իմ կ՛հայհոյե՜...»:- Մեկ այլ մեհենականից՝ Կոստան Զարյանի հակահիսուսականից էլ մի քանի պատառիկ բերենք. «Խաչը պառկել է էության դիակի վրա, եւ բարբա-րոսները, սրած դանակներով շրջապատված, ավետարանն են կարդում». «Եկեղեցիներում մարդկութեան ողբերգութիւնն է տեղի ունենում...». «... կանգ-նել է հայ եկեղեցին... Կանգնել է ոչ մի ոճով: Քարե կուտակում: Հիշատակների գերեզման». «Թշվառության այլանդակ այս գողգոթան (եկեղե-ցին,-հեղ.) անցնում ու իր արյունած ոտքերը բերում Պերա». «Մեր օրերին սատանան տիրացուի կերպարանք է առել»:- Մեր մյուս գրողը՝ Չարենցը, իր հակահիսուսականը (ավելի լայն՝ հակակրոնականի կոնտեքստում) հատկապես արտահայտել է «Պոեմ անվերնագիր»-ում: Այստեղ կարդում ենք. «Տառապած մարդն աշխարհում/ Փրկիչներ է տեսել բյուր-ինչ-որ չարի ու բարու/ Տախտակներով ընդհանուր:/ Նրանք եկել են անխախտ՝/ Միշտ՝ Աստուծո անունով՝/ բերելու լույս ու նոր բախտ/ Զուրկ սրտերին՝ հանուն հոր»: Նրանք՝ «... Այդ առաջին շամանից/ Մինչեւ «շամանն» այսօրվա (Հիսուսը,-հեղ.),/ Իրենց ոգու ամանից/ Նույն լորձունքն են թորում վար/.../ Նույն անճարակ ու «խրթին»/ Կաթն են ծծում փսորված»: Դրանք բոլորը՝ Հիսուսը, Կոնֆուցիուսը, Բուդդան, Մուհամեդը... մարդկանց միշտ, ըստ բանաստեղծի, առ տիրողներն ու իրենց թշնամիները «սեր», «հնազանդություն», «ներողամտություն», իրենց համար շղթաներ կռող ձեռքերը գուրգուրելուն են սովորեցրել: Բանաստեղծը զարմանում է՝ «Ինչպե՞ս է մարդը չարքաշ,/ Որ երկրային է անչափ,-/ Հավատացել այդ «առկախ»,/ Ցնորքին սուտ ու ան-շահ,-/ Ինչպե՞ս է նա անհաշիվ/ Դարե՜ր,- եւ ոչ լոկ «հոգին»,/ Այլեւ իր կյանքն ու կաշին/ Տվել այդ սին ցնորքին» (հաջորդ ութնյակում հա-նուն այդ հավատի՝ հայի ինքնազոհաբերման օրինակն է բերում): Ու չի հասկանում, որ թե ինչպես՝ «Ո՜վ տառապյալ մարդկություն/ Հազա-րամյա պատմության,-/ Ո՞ր անդունդում դու գտար/ Այս թույնի (քրիստոնեության,-հեղ.) պես մի սեւ թույն»: Նաեւ կասկածում է, «Թե պատ-մության մեջ ամբողջ/../ Եղե՞լ է մի ավելի/ Հիմարական զառանցանք,-/ Քան երազանքն այս՝ վերին/ Բախտ խոստացող ու բերկրանք»:Մեր մյուս հակահիսուսականը՝ Հովհաննես Շիրազը «Մեր հին վանքի պատերի տակ» բանաստեղծության մեջ, հիշելով մանկության ապրած դառն օրերը, այդ օրերին, ըստ մեծերի սովորեցրածի, վանքերում ապավեն փնտրելը, բայց դրանցում ոչ միայն կարեկից աստված, այլեւ մարդ չտեսնե-լը,-ի վերջո հանգում է թե՛ քրիստոնեական «աստծո» եւ թե՛ նրա եկեղեցի-վանքերի ու դրանց սպասավորների ժխտմանը: «Բիբիական»-ում ավելի խորացնելով այդ թեման՝ գրողը գալիս է այն եզրակացության, որ ոչ թե քրիստոնեական «աստվածն» է ստեղծել մարդուն, այլ՝ «մարդն է ստեղծել իր ահից», ըստ իր պատկերի ու նմանության այդ «աստծուն»: Իսկ բուն աստվածը, ըստ գրողի, «նիրհում է» մարդու «հոգում»: Իսկ «Դանթեական»-ում նա խորամուխ լինելով իր ազգի եղերական պատմության պատճառների մեջ՝ գալիս է այն եզրակացության, որ Հայը «Հիսուսի խաբվածն» է:Հայի հակահիսուսականը  անընդհատ կարելի է շարունակել՝  Պերճ Պռոշյանինը, Նար-Դոսինը, Մուրացանինը, Ալեքսանդր Ծատուրյանինը, Վրթա-նես Փափազյանինը, Շանթինը, Նժդեհինը, Պարույր Սեւակինը... մեր օրերինը: Բայց ավարտենք ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանինը՝ մեկ-երկու խոսքով շարադրելով:Մեծանուն մեր գրողի շատ գործերում ակնհայտորեն զգացվում է ատելությունը «հին»՝ եկեղեցու բերած-հայի մեջ ստիպողաբար մտցրած «օ-րենքի» նկատմամբ: Այդ գործերում նրա հերոսների՝ Մարոյի, Լոռեցի Սաքոյի, Անուշի, Սարոյի, Գիքորի, Նեսոյի ողբերգությունը հետեւանք է այն բանի, որ նրանք հայտնվել էին այդ «օրենքի» ճիրաններում, որը թույլ չէր տալիս նրանց ապրել բնականոն կյանքով, հա-յի մեջ ի վերուստ դրված աստվածային օրենքներով: Գրողի կողմից մերժված այդ՝ քրիստոնեական օրենքն է հենց նկատի առնվում «Մերժված օ-րենք» պոեմի «օրենքը»: Քրիստոնյան կարծում է, որ իր եկեղեցին «աստծո տունն» է, որտեղից էլ իբր թե «աստծո լույսը»՝ օրենքի, կանո-նի, պատվիրանի, աղոթքի տեսքով դեպի մարդ է ճառագում: Իսկ ահա թե ինչ է ասում մեր գրողը իր քառյակներից մեկում այդ եկեղեցու, դրա սպասավորի ու դրա գործերի մասին. «Աստծու բանտն են տաճարները-աշխարհքներում բովանդակ./ Իբր էնտեղ է ապրում տերը*, պաշտողների փակի տակ:/ Հարկավ՝ ազատ նա ժըպտում է ամենուրեք ամենքին,/ Բայց դու նայիր խեղճ ու կըրակ մարդու գործին ու խելքին»: Հայի հակահիսուսականը ամփոփող մեր գրողի այս խոսքերով էլ ավարտենք: Հ.Գ. - Իրենով Հիսուսի՝ «մեռածին ապրեցնող» (արտահայտությունը Նարեկացու «Մատյան»-ից է), նրա տները՝ եկեղեցիները, Հայաստանում սնկի պես աճեցնող հայ մտավորականը, մեծ ու փոքր հայ իշխանավորը (մի կողմ թողնենք հայ եկեղեցականին, ով իր աշխատանքն է անում ու իր «հացն» աշխատում...) հայի այս հակահիսուսականի մասին չգիտի՞: Եթե գիտի ու..., ապա թող խոստովանի, որ ինքը հայ բանահյուսության (դա կերտող Հայի) ու հայ գրողների հետ կապ չունի: Եթե չգիտի, ապա այդպիսինին ինչպե՞ս հայ անվանենք: Մի բան էլ ավելացնեմ՝ հանձին հայ քրիստոնյայի, արդեն համոզվում եմ այլմոլորակայանի, ով մեր երկրային կյանքի օրինաչափություններից դուրս ու անկախ է, գո-յությանը: * Գրողը նկատի ունի եկեղեցի-տաճարները, քանի որ հեթանոսական տաճարները աստծո տուն չեն համարվել: Քուրմ ՄանուկՀայ Արիական միաբանության հոգեւոր խորհրդի անդամ Հ.Գ.- «Պատմության մութ ծալքերից՝ առանց գրաքննության» խորագրի ներքո «Լուսանցք»-ը քննարկում է թեմաներ, որոնց մասին գրեթե ոչ ոք չի խոսում: Իսկ թեմաները միշտ քննարկում ենք առողջ բանավեճի ակնկալիքով: Ուստի՝ խնդրո առարկայի պարագայում պատրաստ ենք տպագրել նաեւ այլ՝ ոչ համակարծիք կողմի տեսակետներ եւս: «Լուսանցք» թիվ 14-18 (190-194), 2011թ.Կարդացեք «Լուսանցք»-ի PDF տարբերակները www.hayary.org -ի «Մամուլ» բաժնում www.pressinfo.am -ի «Բեռնում» բաժնում